(Kiến Thức) - Từ lâu, giọng nói khác lạ của người
Sơn Tây, Thạch Thất, Ba Vì... đã thu hút sự chú ý của đông đảo các nhà
ngôn ngữ học, lịch sử...
“Xe đạp – xe độp, cái cửa – cái cữa, Ba Vì con bò vàng – Ba Vi con
bo vang…” đó là một trong số ít những cặp từ chuẩn và địa phương mà vì
nó đã có không ít tranh cãi để lý giải, để bảo vệ. Và vì nó, người xưa
có câu “chửi cha không bằng pha tiếng” – cái ngôn ngữ vùng miền ấy nó đã
trở thành thứ bản sắc bất khả xâm phạm.
Điều gì đã tạo nên ngôn ngữ địa phương vùng miền ấy? Đã nhiều năm nay,
các nhà khoa học dày công nghiên cứu, lý giải sự khác biệt giữa ngôn ngữ
các địa phương, tộc người, hoặc giữa các tộc người với nhau. Mặc dù kết
quả nghiên cứu mới chỉ dừng lại ở giả thiết, thế nhưng điều này đã hé
lộ nhiều bí mật thú vị liên quan đến nguồn gốc tộc người và sự giao thoa
văn hóa, ngôn ngữ ở Việt Nam.
Lạ lùng giọng nói Sơn Tây
Từ lâu,
giọng nói khác lạ của người Sơn Tây, Thạch Thất, Ba Vì, Yên Sở, Hà
Nội... đã thu hút sự chú ý của đông đảo các nhà ngôn ngữ học và lịch
sử... Đã có nhiều cuộc hội thảo, nhiều nghiên cứu và tranh luận truy
nguyên nguồn gốc chất giọng lạ lùng này. Tuy nhiên, đến nay dường như
cuộc tranh luận vẫn chưa có hồi kết...
Đã
nhiều lần chúng tôi đến mảnh đất Sơn Tây, Ba Vì, Thạch Thất... và nghe
người dân nói chuyện với chất giọng không giống tiếng phổ thông. Thậm
chí, ngay tại trung tâm Hà Nội ngày nay như vùng Yên Sở, quận Hoàng Mai
cũng có một bộ phận cư dân nói giọng giống với người Sơn Tây, Thạch
Thất... Vì sao vậy? Đây là câu hỏi lớn đã tiêu tốn quá nhiều giấy mực
của giới nghiên cứu khoa học xã hội trong suốt mấy chục năm ròng, nhưng
đến nay cuộc tranh luận vẫn chưa có hồi kết, và kết quả nghiên cứu mới
chỉ dừng lại ở những giả thiết.
Trong
một cố gắng nhằm truy tìm cội nguồn của người Sơn Tây, Thạch Thất...
chúng tôi đã về những địa phương này tìm hiểu nguồn gốc của các dòng họ
lâu đời tại đây. Thế nhưng, trong gia phả của những dòng họ này mới chỉ
khái quát xa nhất khoảng 300 năm và cũng không nói rõ trước 300 năm đó
thì tổ tiên của họ ở đâu đến.
 |
| Biểu đồ thanh điệu giọng nói của người Sơn Tây. |
Cụ
Nguyễn Viết Chiến, 90 tuổi ở thị xã Sơn Tây kể rằng: “Người Sơn Tây
chúng tôi sinh ra đã mang trong mình chất giọng lơ lớ, không ai biết tổ
tiên, nguồn gốc của mình ở phương nào lưu lạc đến. Khi lớn lên chỉ thấy
mỗi vùng này nói thứ giọng lạ lùng đó mà có khi người nghe cũng ngơ ngác
không hiểu được chúng tôi nói gì”.
Trong
một trò chuyện về giọng nói người Sơn Tây với PV Báo KH&ĐS, ông
Nguyễn Tài Thái, Viện Ngôn ngữ học Việt Nam cũng thừa nhận rằng: “Tôi đã
bỏ nhiều thời gian lăn lộn ở Sơn Tây, truy tìm ngồn gốc của họ nhưng
không tìm ra được manh mối nào, những người cao tuổi nơi đây thậm chí
cũng không nhớ rõ nguồn gốc của dòng tộc mình từ đâu đến... điều này đã
gây khó khăn cho việc truy tìm nguồn gốc ngôn ngữ, tộc người khiến chúng
tôi phải căn cứ trên những đặc điểm ngôn ngữ để truy nguyên nguồn gốc
của họ”.
Trong
một công trình nghiên cứu chưa được công bố, ông Thái đã sơ đồ hóa giọng
nói và chỉ ra sự khác biệt trong thanh điệu của người Sơn Tây so với
nơi khác. Cụ thể như thanh ngang có đường nét âm điệu đi xuống. Thanh
huyền, đường nét âm điệu đi ngang, ví dụ như từ “con bo vang”... Hai đặc
điểm này giống với phương ngữ Bình Trị Thiên, Nghệ Tĩnh. Thanh hỏi có
đường nét âm điệu đi lên, xuống. Thanh ngã, đường nét âm điệu lên, xuống
giống như thanh nặng của tiếng phổ thông. Thanh sắc, đường nét lên,
xuống giống với thanh hỏi của tiếng phổ thông, biến thể này giống với
thanh sắc ở một số thổ ngữ của phương ngữ Nghệ Tĩnh.
 |
| PGS.TS Phạm Văn Hảo cho thiên về giả thiết người Sơn Tây, Thạch Thất, Ba Vì chính là người Mường. |
“Có thể người Mường bị Việt hóa tại chỗ”
Theo ý
kiến của PGS.TS Phạm Văn Hảo, Viện Ngôn ngữ học Việt Nam, người đã dành
25 năm nghiên cứu về ngôn ngữ của cư dân vùng Sơn Tây, Ba Vì, Thạch
Thất, Yên Sở... thì có thể đưa ra 3 giả thiết về hiện tượng này. Thứ
nhất, đây là vùng sinh sống của người Mường, được Việt hóa tại chỗ. Trải
qua sự tiếp xúc ngôn ngữ trong một thời gian dài, kết quả của quá trình
tiếp xúc này là một chất giọng lơ lớ như ngày nay của dân Sơn Tây,
Thạch Thất, Ba Vì, Yên Sở...
Ví dụ
như từ “con bo vang”, trong khi ngôn ngữ chuẩn phải nói là “con bò
vàng”. Sau khi nghiên cứu ngôn ngữ địa phương và so sánh với ngôn ngữ
của dân tộc khác thì thấy hiện tượng này giống với tiếng Mường. Ví dụ,
người Sơn Tây gọi con bò là “con bo” trong khi tiếng Mường cũng gọi là
“con bo, con pó”... Trong khi đó, nếu xét ở góc độ địa văn hóa thì thấy
vùng Ba Vì là nơi sinh sống của một bộ phận người Mường. Từ những bằng
chứng này, các nhà khoa học đã đưa ra giả thiết về việc người Mường bị
Việt hóa tại chỗ cho nên mới hình thành chất giọng đặc biệt của người
Sơn Tây, Ba Vì... hiện nay.
Giả
thiết thứ 2, theo PGS.TS Phạm Văn Hảo đó là có sự tiếp xúc văn hóa Việt –
Chăm vào giai đoạn chiến tranh Việt – Chăm thế kỷ XIV. Đây là giai đoạn
chiến tranh ác liệt giữa nước Việt và nước Chiêm Thành của người Chăm ở
phía Nam, đỉnh điểm của cuộc chiến là việc vua Trần Duệ Tông tử trận
năm 1377 trong cuộc chinh phạt Chiêm Thành. Giai đoạn khốc liệt nhất của
cuộc chiến kéo dài đến năm 1390 với dấu mốc quan trọng là vua Chế Bồng
Nga của nước Chiêm tử trận, chiến thắng thuộc về quân dân nhà Trần. Sau
đó, nhà Trần đã cho bắt nhiều tù binh người Chăm của nước Chiêm Thành ra
phía Bắc làm nô lệ, phục dịch. Sự kiện này đã được sử cũ ghi chép lại
rằng, Trần Nhật Duật, một mãnh tướng của nhà Trần cưỡi voi phủ dụ người
Chăm đến các trại tù binh, bởi vị tướng này biết tiếng Chăm nên ông vừa
là tướng dẫn dụ vừa kiêm phiên dịch tiếng Chăm...
Do nhà
Trần bắt được nhiều tù binh Chăm nên thành lập các nhà tù rải rác từ
vùng Nghệ An, Hà Tĩnh cho đến các vùng lân cận kinh thành Hà Nội. Đây
cũng là lý do giải thích cho những đặc điểm giống nhau trong ngôn ngữ
của người Sơn Tây, Ba Vì, Thạch Thất với vùng Nghệ An, Hà Tĩnh.
Một giả
thiết khác được ông Hảo đưa ra đó là hiện tượng tồn nghi của ngôn ngữ,
có nghĩa là ngôn ngữ có tồn tại sự không rõ ràng. Trước đây GS Nguyễn
Văn Lợi cũng đã có những nghiên cứu chứng minh giả thiết này bằng ngữ âm
thực nghiệm. Trong đó chỉ ra các siêu đoạn tính trong ngữ âm, ví dụ,
các từ “nhà, và, hàng...” trong tiếng Sơn Tây và từ hướng nghiên cứu
này, ông đã cho rằng, người Sơn Tây chính là người Mường.
(còn tiếp)
“Trong số các giả thiết được đưa ra,
tôi thiên về giả thiết thứ nhất, đó là người Sơn Tây, Ba Vì, Thạch Thất
ngày nay thực chất là người Mường bị Việt hóa tại chỗ, trải qua quá
trình tiếp xúc, pha trộn ngôn ngữ làm sản sinh ra chất giọng lạ lùng như
hiện nay”.
PGS.TS Phạm Văn Hảo
(Kiến Thức) - Từ ngôn ngữ lạ của người Sơn Tây,
Thạch Thất... nhiều nhà khoa học cho rằng, họ chính là người Chăm, bị
nhà Trần bắt ra Bắc làm tù binh...
Kiến giải lạ
Trong
quá trình tìm hiểu những bí ẩn đằng sau ngôn ngữ của người Sơn Tây,
Thạch Thất, Ba Vì, Yên Sở... chúng tôi được các nhà khoa học kiến giải
về nguồn gốc ngôn ngữ lạ lùng ở những nơi này. Trong số rất nhiều các
suy luận và dẫn chứng, có một vấn đề được nhiều người thừa nhận, đó là
vào thế kỷ XIV đã có một bộ phận người Chăm được nhà Trần áp giải từ
phía Nam ra Bắc làm tù binh. Tuy nhiên, cốt lõi của các tranh luận là
hiện bộ phận người Chăm này đang cư trú ở đâu? Họ chịu ảnh hưởng như thế
nào trong mối giao lưu với người Việt để cho ra chất giọng lạ lùng như
hiện nay.
Ở góc
độ nhân chủng học, PGS.TS Trình Năng Chung, Viện Khảo cổ học Việt Nam
cho rằng: Khoảng thế kỷ thứ XIV, cuộc chiến tranh Việt - Chăm đã dẫn đến
kết quả là chiến thắng thuộc về người Việt. Nhà Trần đã áp giải tù binh
từ Nam ra Bắc, lập một số trại tù ở vùng Nghệ Tĩnh, Bình Trị Thiên và
cả Hà Nội. Sau này, những nhóm tù binh Chăm này được tự do, họ đã kết
hôn với người Việt, học tiếng Việt... việc giao lưu ngôn ngữ này đã làm
nảy sinh ra chất giọng lơ lớ như ở vùng Yên Sở, Sơn Tây, Thạch Thất, Ba
Vì...
 |
| Một số tư liệu cũ ghi chép "ở kinh thành, hễ nơi nào địa danh mà có chữ "Sở" thì nơi đó có trại giam tù binh Chăm". |
Để
chứng minh cho nhận định này, các nhà sử học đã nghiên cứu ở các vùng kể
trên và đưa ra những đặc điểm nhân chủng học rất thú vị. Đó là người
Yên Sở, quận Hoàng Mai ngày nay và dân một số vùng Ba Vì, Sơn Tây, Thạch
Thất... có đặc điểm khác người Việt như nước da ngăm đen, tóc xoăn,
khuôn mặt vuông, tiếng nói lơ lớ... những đặc điểm này trùng khớp với
người dân tộc Chăm ở phía Nam.
Đặc
điểm nhận biết về ngữ âm giữa những vùng kể trên cũng có sự tương đồng
với tiếng Chăm, chẳng hạn như cách phát âm như "ngươi, nha, vang,
hang..." trong khi cách phát âm phổ thông phải là "người, nhà, vàng,
hàng...". Đặc điểm biến đổi về thanh điệu này chính là kết quả của quá
trình tiếp xúc văn hóa, là dấu vết còn sót lại của người Chăm.
Quan
điểm này của các nhà sử học còn được bổ sung thêm bởi những phát hiện
khảo cổ học rất trực quan, sinh động. Đó là những di chỉ khảo cổ đậm
chất Chăm xen lẫn với những đặc điểm rất Việt. Chẳng hạn, người ta nhìn
thấy giếng vuông là nghĩ ngay đến văn hóa Chăm, nhưng giếng vuông lại
nằm xen kẽ cùng với giếng hình tròn mang đậm chất Việt... Phát hiện này
cùng những nét tương đồng về thanh điệu trong ngôn ngữ người Sơn Tây, Ba
Vì... với người Chăm ở phía Nam đã khiến giới nghiên cứu tiếp cận từ
hướng nhân chủng học, khảo cổ học tin rằng, một bộ phận cư dân nói tiếng
lơ lớ ở những vùng kể trên có nguồn gốc Chăm.
 |
| PGS.TS Trình Năng Chung cho rằng, khu vực Yên Sở, Sơn Tây... có gốc tích Chăm. |
Chưa đủ căn cứ
Ở chiều
ngược lại, một số nhà ngôn ngữ học lại cho rằng, còn nghi vấn cần phải
làm rõ về nguồn gốc của người dân vùng Yên Sở, Thạch Thất, Ba Vì...
PGS.TS
Phạm Văn Hảo, Viện Ngôn ngữ học một mặt bày tỏ sự đồng tình với các nhà
sử học và các nhà nghiên cứu văn hóa dân gian ở một số khía cạnh. "Đúng
là có một bộ phận người Chăm được nhà Trần áp giải ra phía Bắc làm tù
binh, phục dịch. Trước đây, trong cuốn sách "Le Thanh Hoa" của nhà
nghiên cứu người Pháp Roberquain (Rô - Bơ - Canh) cũng đã chỉ ra những
căn cứ vô cùng thú vị đó là: "Ở khu vực kinh đô Việt Nam, hễ nơi nào mà
địa danh có chữ "Sở" thì đó là nơi giam giữ tù binh Chăm".
Nếu đối
chiếu với Hà Nội thì thấy có sự trùng khớp kỳ lạ, chẳng hạn như Yên Sở,
Ngã Tư Sở, Quán La Sở (địa danh gần Phủ Tây Hồ ngày nay)... Đây là
những địa danh nằm ngoài kinh thành xưa, nhưng cách kinh thành không xa
lắm, điều này có thể khiến cho việc quản lý tù binh của nhà Trần dễ dàng
hơn, nếu có biến động thì việc huy động quân đội từ trong thành ra
ngoài trấn áp gần hơn...".
Một
nghi vấn khác, theo PGS.TS Phạm Văn Hảo đó là việc, nếu địa bàn của tù
binh Chăm ở xung quanh kinh thành, vậy tại sao giọng Sơn Tây, Ba Vì có
dấu ấn Chăm? Nghe có vẻ vô lý, chẳng liên quan gì đến nhau nhưng lại có
thể giải thích một cách dễ hiểu, đó là sau khi được tự do, những tù binh
Chăm di cư ra xa kinh thành, có thể họ đến Sơn Tây, Ba Vì, Thạch Thất
hoặc những nơi khác nữa để tạo lập cuộc sống yên ổn, hòa nhập với dân
bản địa, quá trình giao thoa đó tạo ra chất giọng lạ lùng của người Sơn
Tây, Ba Vì... như ngày nay.
Mặt
khác, theo PGS.TS Phạm Văn Hảo, nếu đem vùng Sơn Tây, Ba Vì... so sánh
với vùng Nghệ Tĩnh, Bình Trị Thiên dưới các góc tiếp cận lịch sử, ngôn
ngữ và đối chiếu, so sánh thì sẽ thấy sự phi lý, đó là giọng nói vùng
Nghệ Tĩnh, Bình Trị Thiên cũng có những đặc điểm giống với giọng nói
người Sơn Tây, Ba Vì... Ở dải đất miền Trung này cũng có trại giam tù
binh Chăm. Vấn đề là, với số lượng tù binh ít ỏi so với người Việt như
vậy thì làm sao có thể tạo ra ảnh hưởng về ngôn ngữ trên một không gian
rất rộng lớn, dài hàng trăm cây số suốt từ Nghệ Tĩnh cho đến Bình Trị
Thiên? Trong khi đó, phương ngữ của cư dân vùng này lại có đặc điểm gần
gần gũi với người Mường... Chính vì sự chồng chéo, khó bóc tách này của
ngôn ngữ, lịch sử nên rất khó để khẳng định người Sơn Tây, Ba Vì, Yên Sở
có nguồn gốc là Chăm hay không", PGS.TS Phạm Văn Hảo bày tỏ.
"Hiện chúng tôi vẫn tiếp tục triển
khai nhiều công trình nghiên cứu về ngữ âm học. Trong đó, khu vực Sơn
Tây, Ba Vì, Thạch Thất... được chú trọng đặc biệt với các công trình
nghiên cứu sâu về ngữ âm, nhằm tìm ra những đặc điểm ngôn ngữ giống và
khác nhau của vùng này so với những nơi khác, đồng thời truy nguyên
nguồn gốc của cư dân có giọng nói khác thường".
PGS.TS Phạm Văn Hảo
