Trong số ít người, khác với nhiều đồng đội là tôi học tiếng rất sớm và hoàn toàn tự học. Làm nhiệm vụ ở Campuchia nhưng học tiếng Lào trước sau mới đến Kh'mer.
Tháng 10/1978, từ trường HSQ quân khu 5 tôi được điều về Đoàn 578 làm trợ giáo huấn luyện cho tiểu đoàn CPC. Họ là những người từ huyện Vươn Say tỉnh Ratanakiri chạy sang VN lánh nạn sớm nhất từ năm 1975, tất cả là người dân tộc thiểu số như Brâu, Tămpuôn... Ngoài tiếng DT của họ thì hầu hết đều biết tiếng Lào vì ngày xưa tỉnh Stung Treng, Ratanakiri có thời thuộc vể đất nước Lào. Qua công việc cũng như lúc giao tiếp đời thường, tôi học từ họ. Người truyền cảm hứng chính là Thủ trưởng Trần Quảng (bí danh) ngày xưa hoạt động tình báo ở Lào thời đánh Mỹ. Tiếng Lào rất dễ học vì đơn âm và đặt câu na ná như tiếng Việt, nói thế nào cũng hiểu được. Học từng từ rồi ráp thành câu, tôi nhớ mãi là học tiếng đầu: "pho me, ải nọn" - bố mẹ, anh em, câu đầu tiên là "pho me ợi mi khậu niêu hậy lục kinh" - bố mẹ ơi có cơm nếp cho con ăn... Đâu được 3 tháng thì quân Việt Nam mở chiến dịch tổng phản công, thế là xếp lại...
Cuối tháng 12/1979, đơn vị qua đất CPC. Đoàn T2 sau là 5503 đứng chân ở tỉnh Stung Treng. Hết nhiệm vụ trợ giáo, cấp trên bố trí làm thống kê phòng chính trị, tôi từ chối nên bắt làm lính quay viên phục vụ cho thông tin 15w. Chịu đựng 2 tháng, tôi quậy chỉ huy không chịu làm thì cấp trên lại điều tiếp làm việc trái khoáy nữa là cần vụ cho Bộ chỉ huy đoàn. Thời gian rảnh rổi, tôi bắt đầu học tiếng Kh'mer. Dựa theo cuốn cẩm nang nhỏ mà quân đội phát cho lính, những tiếng đơn giản dành cho bộ đội khi tiếp xúc với dân và gọi địch ra hàng. Tôi thực hành bằng cách lân la tiếp xúc với dân và tập nói chuyện với em yêu Sary, phục vụ cho lãnh đạo Bạn. Rồi bắt đầu học thêm chữ KM...
Chán, tôi phản đối kiến nghị tiếp, thế là cấp trên điều xuống tiểu đoàn, phong cho cái chức trung đội phó. Đại đội đóng quân kề bên một bản thì dân ở đó nói tiếng Lào là chính. Ngoài nhiệm vụ truy quét địch, mỗi khi ban chỉ huy cần quan hệ... hay làm công tác phong trào vận động dân, thường phân công tôi. Thế là xài lại tiếng Lào và học tiếp...
6 tháng sau, cấp trên gọi đi tập huấn một tuần về công tác giúp Bạn. Xong, phân công đi huyện khác với quyết định: đội trưởng đội công tác xã. Ở cái xã mới thì dân đa số nói tiếng KM, có 2 phum (thôn làng) là dân tộc Kuôi. Vốn tiếng KM của tôi thì mới biết sơ sơ từ năm trước. Tiếng tăm chưa rành mà xã thì rộng, địch ngoài rừng, địch ngầm trong dân, không biết đường nào mà lần! Khi đại đội ta rút đi khỏi địa bàn, tôi vô cùng lo lắng trước nguy cơ đội có thể bị tấn công xoá sổ. Địch tuyên truyền kích động làm không khí trong xã nặng nề, dân sợ hãi ngờ vực, con gái thì xa lánh... Công việc giúp bạn thì nhiều việc, nào là xây dựng chính quyền đoàn thể, dân quân phum xã làm chỗ dựa...
Để nhanh chóng tiếp cận cán bộ và nhân dân, bắt buột tôi phải ra sức học tiếng KM. Khi có dịp về lại Đoàn bộ, tôi xin được 2 cuốn từ điển KM-Việt và Việt-KM dày cộp của Hoàng Học, lúc về nước tặng lại cho đồng đội nào đó. Phương pháp học của tôi là kết hợp giữa học từ sách với học từ dân. Được chữ nào, câu nào là tôi về ghi lại vào sổ tay bằng chữ việt lẫn chữ KM. Hai năm công tác ở xã này là thời gian tôi học nhiều nhất, sau này chuyển công tác qua mấy xã khác và về cơ quan vẫn tiếp tục tự học nhưng ít dần...
Một lần đi công tác một xã giáp Lào thì dân ở đó nói tiếng Lào, tôi lại học tiếp và thêm học chữ. Ghi chép chữ Lào ra Việt, có khi ghi song ngữ CPC - Lào, dợt luôn hai thứ tiếng. Thấy tiếng Thái giống tiếng Lào nên tôi mon men học tiếng và chữ Thái nhưng chỉ ít thôi coi như dự phòng, biết đâu... Vì công việc không liên quan tới Thái nên tạm dừng chỉ vậy thôi...
Nhớ ngày xưa, thời học tiếng Anh ở bậc phổ thông là môn tôi đầu tư thời gian nhiều nhất. Thôi học thì chữ nghĩa trả lại cho thầy nhưng cái đọng lại là nó tạo nền cho mình dễ tiếp cận ngoại ngữ khác. Và rồi nghiệm ra rằng: biết một ngôn ngữ nào trong khu vực có cùng phông văn hoá thì học sang tiếng thứ hai, thứ ba là chuyện dễ dàng. Biết đến độ tự dưng mình lẩm nhẩm suy nghĩ gì trong bụng không còn là tiếng mẹ đẻ nữa thì biết đã nhiễm sâu tiếng CPC. Cái mà tôi tự hào nhất là dần biết sử dụng thành ngữ dân gian, đỉnh cao ngôn ngữ văn hoá của một dân tộc.
Tự đánh giá 6 năm rưỡi ở CPC, mức đạt được về tiếng KM là có thể nói với cán bộ, dân quân và với dân bất kỳ chuyện gì. Có thể chuyện trò đừa cợt tán dóc với họ trong sinh hoạt đời thường. Có thể đứng nói chuyện với đám đông dân chúng cả giờ liền để tuyên truyền về âm mưu thủ đoạn của ba phái Kh'mer đang chống lại chính phủ CPC và quân VN. v.v... Về chữ, chủ yếu là học để xem tài liệu thu được của địch, ít viết nên khi viết dễ bị sai chính tả. Không đọc được tất cả, nhất là chữ in rất khó xem nhưng đoán được cơ bản trong đó nói gì. Để khuyến khích cán bộ học nên quân đội có phụ cấp một ít tiền Riel tiêu vặt cho người tiếng tiếng, tôi được hưởng mức 2 cao nhất. Còn tiếng và chữ Lào chỉ biết ở mức giao tiếp thông dụng.
Nông nổi tự tin khả năng quá đáng và khinh địchmà tôi xém mất mạng. Có lần, cơ sở mật báo xã bên của tỉnh Kompuong Thom giáp xã tôi có nhiều địch. Tôi báo lên cấp trên và đề xuất cho phép tôi trà trộn với dân trong nhóm người đi về quê cũ để tìm hiểu địch ở đấy. Sau này nghĩ lại ý định thật hoang tưởng vì ai biết tiếng cỡ nào, sống ở CPC bao lâu đi nữa thì không bao giờ nói y như tiếng mẹ đẻ của họ. Địch phát hiện cắt cổ ngay, còn liên luỵ tới dân nữa. May mà cấp trên không duyệt kế hoạch điên rồ ấy..
Trong số anh em chuyên gia giúp Bạn ở tỉnh Sung Treng, theo chủ quan có lẽ tôi và Nguyễn Thanh Sáu là hai người giỏi tiếng KM nhất. Sáu nói lưu loát trong giao tiếp, đúng âm điệu tiếng dân còn tôi không bằng nhưng thành thạo hơn về từ chính trị và chữ. Sáu về nước làm chủ tịch tổ chức hữu nghị các nước ASEAN của Đà Nẵng, nay đã hưu. Còn tôi về nước, không có điều kiện dùng lại nên nay quên gần hết. Cũng tiếc cho cái công sức mày mò bỏ ra của một thời!...
