Phạm Văn Bân
www.advite.com
www.advite.com
I. Khái niệm:
Phàm khi muốn tìm hiểu về tiếng nói, phong tục và tập quán, nguồn tài liệu chính của tôi là lịch sử bởi lẽ một bên là cái bóng và bên kia là cái hình; hai cái không thể tách rời ra được. Các sự kiện lịch sử giúp giải thích được rất nhiều nghi vấn, đặc biệt về tục tị húy cùng các ảnh hưởng của nó trong ngôn ngữ, địa danh và nhân danh.
Phàm khi muốn tìm hiểu về tiếng nói, phong tục và tập quán, nguồn tài liệu chính của tôi là lịch sử bởi lẽ một bên là cái bóng và bên kia là cái hình; hai cái không thể tách rời ra được. Các sự kiện lịch sử giúp giải thích được rất nhiều nghi vấn, đặc biệt về tục tị húy cùng các ảnh hưởng của nó trong ngôn ngữ, địa danh và nhân danh.
Trong
quá trình Trung và Nam tiến, khởi sự từ thời vua Lê Đại Hành (năm 980,
chiếm tỉnh Quảng Bình) kéo dài mãi cho đến năm 1847 là năm vua Thiệu
Trị phong vương cho Nặc Ông Đôn làm Cao Miên quốc vương, người Việt Nam
đã hoàn toàn xâm chiếm và tiêu diệt các nước Chiêm Thành và Thủy Chân
Lạp (tức miền Trung và Nam Việt Nam ngày nay). Nhưng sau đó, miền Nam
bị Pháp chiếm làm thuộc địa (régime colonial), còn miền Bắc là xứ bảo
hộ (forme protectorale, cai trị bởi chức quan Kinh Lược, Pháp dịch là
Vice-roi) và miền Trung được "tự trị" bởi triều đình nhà Nguyễn trong
khoảng 100 năm. Thực ra, ba xứ Bắc, Trung, Nam là ba trong năm xứ thuộc
Liên Bang Đông Dương thuộc Pháp. Trải qua các biến cố lịch sử vừa nói,
nhiều dấu vết đã lưu lại trong đời sống người Việt Nam, đặc biệt khi
xét đến các khác biệt về tiếng nói và phong tục của người miền Bắc và
miền Nam.
Có lẽ vì ở giáp ranh giới phía Nam Trung quốc nên người miền Bắc Việt Nam dùng khá nhiều tiếng Hán, càng đi vào phía Nam thì ảnh hưởng của tiếng Hán càng phai mờ dần. Thử lấy một tiếng thông thường trong đời sống làm thí dụ. Tiếng miền Bắc gọi tên người anh hay chị lớn nhất trong gia đình là "anh Cả, chị Cả", tiếng miền Nam gọi là "anh Hai, chị Hai". Tại sao có sự khác nhau này?
Cả là tiếng Việt thuần túy, có nghĩa là to lớn (cả cười, cả gan, ao sâu nước cả, ông cả, cả vú lấp miệng em), bao gồm hết (cả thảy, vơ đũa cả nắm, cả đời lận đận). Người miền Bắc gọi người con lớn nhất là anh hoặc chị Cả, người kế tiếp gọi theo thứ tự số đếm là anh hoặc chị Hai, Ba, v.v... Đối chiếu với cách gọi của người Trung quốc thì thấy cách gọi của người miền Bắc giống y như vậy. Trung quốc có hai tiếng chung để gọi. Nếu là anh trai, em trai thì gọi là ca ca , đệ đệ còn chị gái, em gái thì gọi là tỷ tỷ , muội muội . Người anh hay chị lớn nhất thì họ gọi là đại ca, đại tỷ (dàige, dàijie). (Trong giới giang hồ, tiếng lóng đại ca, đại tỷ dùng để gọi kẻ cầm đầu một nhóm ăn cướp, ăn trộm, bất lương nào đó.). Người miền Nam không dùng tiếng Cả mà lại bắt đầu bằng thứ tự Hai, Ba, Tư, v.v...
Theo thiển kiến, tôi nghĩ cách gọi anh hoặc chị Hai của người miền Nam so với anh hoặc chị Cả của miền Bắc là do vấn đề tị húy.
Ở Việt Nam, làng xã là một đơn vị rất quan trọng. Ý thức quốc gia không mạnh bằng làng xã: phép vua thua lệ làng. Khi bị Pháp chiếm làm thuộc địa, cơ quan cai trị ở mỗi xã miền Nam được gọi là Hội Đồng Tề, trong đó người đứng đầu được gọi là Hương Cả. Nếu gọi người con lớn nhất là Cả, thí dụ: "Thằng Cả đâu, vô đây biểu" thì vô tình đã gọi trùng với tên Hương Cả. Điều này có thể bị suy diễn là hỗn láo, mỉa mai và bị kết tội phạm húy. Vì vậy, người miền Nam tránh tiếng Cả mà gọi người con lớn nhất là anh Hai hoặc chị Hai.
Tiếng Hán Việt kỵ , tị có nghĩa là sợ hãi mà tránh đi, kiêng tránh (thành ngữ: kiêng rượu, kiêng thịt, kiêng kỵ, có kiêng có lành). Người ta lo sợ tai họa có thể xảy ra nếu không biết kiêng kỵ hoặc vì tai họa nên phải bỏ chạy tìm chỗ tị nạn. Cụ Ngô Đức Thọ viết:
"Húy theo Thuyết Văn (1) có nghĩa là khuyên răn (húy, kỵ dã). Theo từ điển cổ Quảng Vận (2), húy nghĩa là tránh (húy, tị dã), theo Ngọc Thiên, húy nghĩa là giấu, tránh (húy, ẩn dã, kỵ dã).
Từ hai nghĩa nói trên, húy còn có nghĩa mở rộng là tên của người đã quá cố. Nhập môn nhi vấn húy (vào nhà phải hỏi tiếng cần tránh của chủ nhà- Lễ Ký, Đàn Cung). Trịnh Huyền chú thích: "Húy là tên của gia tiên chủ nhà". Sở dĩ như vậy là vì theo tục lệ từ đời Chu bên Trung quốc, tuy mỗi người đều có tên riêng (danh ), nhưng trong giao tiếp người ta thường xưng hô bằng họ (tính ) còn tên chỉ dùng khi cần kê khai sổ sách giấy tờ v.v... để tiện phân biệt. Sau khi chết, đến lễ tốt khốc (3) thì người nhà viết chữ tên riêng ấy vào bài vị để thờ, và cũng từ lúc ấy tránh không nói đến tên người quá cố vì thế gọi là tên húy.
Nghĩa thường dùng của húy là như vậy nên các từ điển đời sau như Khang Hi, Từ Hải đều ghi thẳng nghĩa: húy là tên người đã chết (Khang Hi (4): sinh viết danh, tử viết húy / tên người khi còn sống gọi là danh, sau khi chết gọi là húy. Từ Hải: Tử giả chi danh viết húy / tên người đã chết gọi là húy." (5)
Tên thụy và tên tự cũng được kiêng nhưng ở mức độ nhẹ nhàng hơn bằng cách viết bớt nét hoặc gia dạng thêm bằng các dấu gãy <<<< trên mặt chữ. Tên thụy, còn gọi là tên hèm, tức là tên đặt cho người sắp chết, căn cứ vào đức hạnh và tính tình của họ khi còn sống. Vì vậy, khi cúng giỗ, người ta phải khấn bằng tên húy hoặc tên thụy để người được khấn biết mà trở về chứng giám lễ giỗ và phù hộ cho con cháụ Còn tên tự, theo kinh Lễ, là tên đặt cho con trai khi tới tuổi trưởng thành (20 tuổi), làm lẽ đội mũ (Cổ giả nam tử nhị thập nhi quán vị chi thành niên) hoặc cho con gái khi đã nhận lời gả chồng và lúc đó mới được cài trâm. (Nguyên tự có nghĩa gốc là việc sinh sản con cái, gọi văn tự để ngụ ý văn sinh sôi nảy nở ra như người ta sinh con vậy! ).
Trên thế giới, tục tị húy là một tục chỉ có ở Trung quốc từ thời xa xưa và tồn tại mãi đến nay. Do hoàn cảnh lịch sử và địa lý, tục này đã truyền qua Việt Nam từ đời nhà Trần và đặc biệt rõ nét nhất là vào các đời vua triều Nguyễn, ảnh hưởng sâu rộng trong sinh hoạt của người Việt Nam qua thi cử, nhân danh và địa danh.
II. Ảnh hưởng của tục tị húy qua thi cử:
Tục tị húy là tục được tuyệt đối tôn trọng. Nếu trong phạm vi gia đình, dòng họ thì chỉ có gia đình, dòng họ đó kiêng cữ (gia húy, tộc húy) nhưng nếu vua đã ban lệnh những chữ nào phải kiêng húy thì cả nước phải tuân theo. Nhân danh và địa danh nào mà trùng với chữ húy thì khi gọi phải đổi âm và khi viết phải đổi hình dạng chữ. Chữ đây là chữ Hán bởi vì Việt Nam dùng chữ Hán trong văn tự từ lúc có nước cho đến khoảng năm 1900 mới bỏ chế độ thi cử chữ Hán.
Có lẽ vì ở giáp ranh giới phía Nam Trung quốc nên người miền Bắc Việt Nam dùng khá nhiều tiếng Hán, càng đi vào phía Nam thì ảnh hưởng của tiếng Hán càng phai mờ dần. Thử lấy một tiếng thông thường trong đời sống làm thí dụ. Tiếng miền Bắc gọi tên người anh hay chị lớn nhất trong gia đình là "anh Cả, chị Cả", tiếng miền Nam gọi là "anh Hai, chị Hai". Tại sao có sự khác nhau này?
Cả là tiếng Việt thuần túy, có nghĩa là to lớn (cả cười, cả gan, ao sâu nước cả, ông cả, cả vú lấp miệng em), bao gồm hết (cả thảy, vơ đũa cả nắm, cả đời lận đận). Người miền Bắc gọi người con lớn nhất là anh hoặc chị Cả, người kế tiếp gọi theo thứ tự số đếm là anh hoặc chị Hai, Ba, v.v... Đối chiếu với cách gọi của người Trung quốc thì thấy cách gọi của người miền Bắc giống y như vậy. Trung quốc có hai tiếng chung để gọi. Nếu là anh trai, em trai thì gọi là ca ca , đệ đệ còn chị gái, em gái thì gọi là tỷ tỷ , muội muội . Người anh hay chị lớn nhất thì họ gọi là đại ca, đại tỷ (dàige, dàijie). (Trong giới giang hồ, tiếng lóng đại ca, đại tỷ dùng để gọi kẻ cầm đầu một nhóm ăn cướp, ăn trộm, bất lương nào đó.). Người miền Nam không dùng tiếng Cả mà lại bắt đầu bằng thứ tự Hai, Ba, Tư, v.v...
Theo thiển kiến, tôi nghĩ cách gọi anh hoặc chị Hai của người miền Nam so với anh hoặc chị Cả của miền Bắc là do vấn đề tị húy.
Ở Việt Nam, làng xã là một đơn vị rất quan trọng. Ý thức quốc gia không mạnh bằng làng xã: phép vua thua lệ làng. Khi bị Pháp chiếm làm thuộc địa, cơ quan cai trị ở mỗi xã miền Nam được gọi là Hội Đồng Tề, trong đó người đứng đầu được gọi là Hương Cả. Nếu gọi người con lớn nhất là Cả, thí dụ: "Thằng Cả đâu, vô đây biểu" thì vô tình đã gọi trùng với tên Hương Cả. Điều này có thể bị suy diễn là hỗn láo, mỉa mai và bị kết tội phạm húy. Vì vậy, người miền Nam tránh tiếng Cả mà gọi người con lớn nhất là anh Hai hoặc chị Hai.
Tiếng Hán Việt kỵ , tị có nghĩa là sợ hãi mà tránh đi, kiêng tránh (thành ngữ: kiêng rượu, kiêng thịt, kiêng kỵ, có kiêng có lành). Người ta lo sợ tai họa có thể xảy ra nếu không biết kiêng kỵ hoặc vì tai họa nên phải bỏ chạy tìm chỗ tị nạn. Cụ Ngô Đức Thọ viết:
"Húy theo Thuyết Văn (1) có nghĩa là khuyên răn (húy, kỵ dã). Theo từ điển cổ Quảng Vận (2), húy nghĩa là tránh (húy, tị dã), theo Ngọc Thiên, húy nghĩa là giấu, tránh (húy, ẩn dã, kỵ dã).
Từ hai nghĩa nói trên, húy còn có nghĩa mở rộng là tên của người đã quá cố. Nhập môn nhi vấn húy (vào nhà phải hỏi tiếng cần tránh của chủ nhà- Lễ Ký, Đàn Cung). Trịnh Huyền chú thích: "Húy là tên của gia tiên chủ nhà". Sở dĩ như vậy là vì theo tục lệ từ đời Chu bên Trung quốc, tuy mỗi người đều có tên riêng (danh ), nhưng trong giao tiếp người ta thường xưng hô bằng họ (tính ) còn tên chỉ dùng khi cần kê khai sổ sách giấy tờ v.v... để tiện phân biệt. Sau khi chết, đến lễ tốt khốc (3) thì người nhà viết chữ tên riêng ấy vào bài vị để thờ, và cũng từ lúc ấy tránh không nói đến tên người quá cố vì thế gọi là tên húy.
Nghĩa thường dùng của húy là như vậy nên các từ điển đời sau như Khang Hi, Từ Hải đều ghi thẳng nghĩa: húy là tên người đã chết (Khang Hi (4): sinh viết danh, tử viết húy / tên người khi còn sống gọi là danh, sau khi chết gọi là húy. Từ Hải: Tử giả chi danh viết húy / tên người đã chết gọi là húy." (5)
Tên thụy và tên tự cũng được kiêng nhưng ở mức độ nhẹ nhàng hơn bằng cách viết bớt nét hoặc gia dạng thêm bằng các dấu gãy <<<< trên mặt chữ. Tên thụy, còn gọi là tên hèm, tức là tên đặt cho người sắp chết, căn cứ vào đức hạnh và tính tình của họ khi còn sống. Vì vậy, khi cúng giỗ, người ta phải khấn bằng tên húy hoặc tên thụy để người được khấn biết mà trở về chứng giám lễ giỗ và phù hộ cho con cháụ Còn tên tự, theo kinh Lễ, là tên đặt cho con trai khi tới tuổi trưởng thành (20 tuổi), làm lẽ đội mũ (Cổ giả nam tử nhị thập nhi quán vị chi thành niên) hoặc cho con gái khi đã nhận lời gả chồng và lúc đó mới được cài trâm. (Nguyên tự có nghĩa gốc là việc sinh sản con cái, gọi văn tự để ngụ ý văn sinh sôi nảy nở ra như người ta sinh con vậy! ).
Trên thế giới, tục tị húy là một tục chỉ có ở Trung quốc từ thời xa xưa và tồn tại mãi đến nay. Do hoàn cảnh lịch sử và địa lý, tục này đã truyền qua Việt Nam từ đời nhà Trần và đặc biệt rõ nét nhất là vào các đời vua triều Nguyễn, ảnh hưởng sâu rộng trong sinh hoạt của người Việt Nam qua thi cử, nhân danh và địa danh.
II. Ảnh hưởng của tục tị húy qua thi cử:
Tục tị húy là tục được tuyệt đối tôn trọng. Nếu trong phạm vi gia đình, dòng họ thì chỉ có gia đình, dòng họ đó kiêng cữ (gia húy, tộc húy) nhưng nếu vua đã ban lệnh những chữ nào phải kiêng húy thì cả nước phải tuân theo. Nhân danh và địa danh nào mà trùng với chữ húy thì khi gọi phải đổi âm và khi viết phải đổi hình dạng chữ. Chữ đây là chữ Hán bởi vì Việt Nam dùng chữ Hán trong văn tự từ lúc có nước cho đến khoảng năm 1900 mới bỏ chế độ thi cử chữ Hán.
Một thí dụ quy định về âm còn được ghi lại như sau:
"Mùa xuân năm Quang Thiệu thứ 2 (1517) đời vua Lê Chiêu Tông: sai Lễ bộ thượng thư Đàm Thận Huy hiệu định miếu húy và ngự danh (miếu húy 20 chữ, ngự danh là hai chữ Y và Huệ) Phàm khi viết chữ hay khắc in sách đều không cấm, nhưng tiếng đọc thì phải tránh, hai chữ liền nhau như Trưng Tại đều không được viết" (7)
("Phàm lâm văn tả dụng, san thư tịch, giai bất chi cấm, thanh độc giai ưng hồi tị, liên tự như Trưng Tại chi loại bất đắc tả dụng").
Thí dụ về cách viết kiêng chữ húy:
-Không tự: tức là bỏ trống ô chữ,
-Cải dụng: tức là dùng chữ khác để thế,
-Viết biến dạng: tức là đảo bộ, thêm nét, bớt nét, dùng chữ dị thể.
"Mùa xuân năm Quang Thiệu thứ 2 (1517) đời vua Lê Chiêu Tông: sai Lễ bộ thượng thư Đàm Thận Huy hiệu định miếu húy và ngự danh (miếu húy 20 chữ, ngự danh là hai chữ Y và Huệ) Phàm khi viết chữ hay khắc in sách đều không cấm, nhưng tiếng đọc thì phải tránh, hai chữ liền nhau như Trưng Tại đều không được viết" (7)
("Phàm lâm văn tả dụng, san thư tịch, giai bất chi cấm, thanh độc giai ưng hồi tị, liên tự như Trưng Tại chi loại bất đắc tả dụng").
Thí dụ về cách viết kiêng chữ húy:
-Không tự: tức là bỏ trống ô chữ,
-Cải dụng: tức là dùng chữ khác để thế,
-Viết biến dạng: tức là đảo bộ, thêm nét, bớt nét, dùng chữ dị thể.
Lều chõng trong giờ thi
Quy định về tị húy vào đời nhà Trần thường là viết bỏ bớt nét hoặc thêm vòng tròn nhỏ kế bên chữ.
Quy định về tị húy vào đời đời nhà Lê thường là viết thêm trên chữ húy 4 hay 3 nét gãy (<<<< hay <<<), hoặc bỏ trống, không viết chữ húy hoặc đổi chữ. Riêng đời vua Lê Thánh Tông đã 4 lần ban lệnh kỵ húy (vào các năm 1460, 1461, 1462 và 1466.) (8).
Tị húy có tính chất "luật pháp" phải được tuân thủ nghiêm chỉnh trong giới sĩ phu Việt Nam. Bất cần thông minh, tài cao học rộng đến đâu nhưng nộp quyển có chữ phạm húy thì không cách nào đỗ đạt, mà không đỗ đạt thì không sao tiến thân được! Thi nhân Trần Tế Xương đã chua chát than rằng:
Rõ thực nôm hay mà chữ dốt,
Tám khoa chưa khỏi phạm trường qui.
(Thi Hỏng, Trần Tế Xương)
Trong cuốn Lều Chõng, cụ Ngô Tất Tố đặc biệt mô tả rất chi tiết tất cả các điều tị húy và khéo léo lồng vào khung cảnh của các thí sinh đi thi. Đại khái các điều kiêng kỵ đó như sau:
-Tất cả chữ húy đều bị cấm đọc, cấm viết, phải coi như chữ bỏ đi. Trọng húy chính là tên vua. Khinh húy là tên những bà mẹ vua hay tiên tổ lâu đời của vua.
-Trường hợp trọng húy thì thường phải tách chữ ra. Thí dụ: đọc thấy bên trái viết chữ nhật và bên phải viết chữ ương thì biết đó là chữ ánh (vì kiêng húy nên phải viết tách ra như vậy). Hoặc đọc thấy bên trái viết chữ hòa và bên phải viết chữ trọng thì biết đó là chữ chủng.
-Trường hợp khinh húy (húy nhẹ) thì phải kính khuyết nhất bút, nghĩa là cung kính mà viết sót một nét của chữ húy; nếu viết đủ nét tức là phạm húy.
-Khiếm tị tức là sơ ý viết hai chữ húy kế bên nhau. Thí dụ: lăng vua Gia Long là Thiên Thụ thì khi làm văn không được viết liền hai chữ này, hoàng cung có điện Cần Chánh thì cũng phải kiêng, không được viết liền.
-Khiếm trang tức là thiếu sự kính trọng, dùng các chữ có nghĩa không hay, như bạo (tợn), hôn (tối), cách (đấm), sát (giết) và nhất là không được viết trên các chữ hoàng, đế, quân, vương, chủ.
-Cổ húy tức là phạm tên húy đời cổ. Thí dụ: làm bài chiếu đời vua Thái Tôn nhà Đường thì phải kiêng chữ uyên, dân.
-Trường hợp có sự chấm điểm bất đồng giữa các Chủ khảo, Phân khảo thì phải lập tức làm Sớ đàn hặc đưa về triều đình.
Quy định về tị húy vào đời đời nhà Lê thường là viết thêm trên chữ húy 4 hay 3 nét gãy (<<<< hay <<<), hoặc bỏ trống, không viết chữ húy hoặc đổi chữ. Riêng đời vua Lê Thánh Tông đã 4 lần ban lệnh kỵ húy (vào các năm 1460, 1461, 1462 và 1466.) (8).
Tị húy có tính chất "luật pháp" phải được tuân thủ nghiêm chỉnh trong giới sĩ phu Việt Nam. Bất cần thông minh, tài cao học rộng đến đâu nhưng nộp quyển có chữ phạm húy thì không cách nào đỗ đạt, mà không đỗ đạt thì không sao tiến thân được! Thi nhân Trần Tế Xương đã chua chát than rằng:
Rõ thực nôm hay mà chữ dốt,
Tám khoa chưa khỏi phạm trường qui.
(Thi Hỏng, Trần Tế Xương)
Trong cuốn Lều Chõng, cụ Ngô Tất Tố đặc biệt mô tả rất chi tiết tất cả các điều tị húy và khéo léo lồng vào khung cảnh của các thí sinh đi thi. Đại khái các điều kiêng kỵ đó như sau:
-Tất cả chữ húy đều bị cấm đọc, cấm viết, phải coi như chữ bỏ đi. Trọng húy chính là tên vua. Khinh húy là tên những bà mẹ vua hay tiên tổ lâu đời của vua.
-Trường hợp trọng húy thì thường phải tách chữ ra. Thí dụ: đọc thấy bên trái viết chữ nhật và bên phải viết chữ ương thì biết đó là chữ ánh (vì kiêng húy nên phải viết tách ra như vậy). Hoặc đọc thấy bên trái viết chữ hòa và bên phải viết chữ trọng thì biết đó là chữ chủng.
-Trường hợp khinh húy (húy nhẹ) thì phải kính khuyết nhất bút, nghĩa là cung kính mà viết sót một nét của chữ húy; nếu viết đủ nét tức là phạm húy.
-Khiếm tị tức là sơ ý viết hai chữ húy kế bên nhau. Thí dụ: lăng vua Gia Long là Thiên Thụ thì khi làm văn không được viết liền hai chữ này, hoàng cung có điện Cần Chánh thì cũng phải kiêng, không được viết liền.
-Khiếm trang tức là thiếu sự kính trọng, dùng các chữ có nghĩa không hay, như bạo (tợn), hôn (tối), cách (đấm), sát (giết) và nhất là không được viết trên các chữ hoàng, đế, quân, vương, chủ.
-Cổ húy tức là phạm tên húy đời cổ. Thí dụ: làm bài chiếu đời vua Thái Tôn nhà Đường thì phải kiêng chữ uyên, dân.
-Trường hợp có sự chấm điểm bất đồng giữa các Chủ khảo, Phân khảo thì phải lập tức làm Sớ đàn hặc đưa về triều đình.
III. Ảnh hưởng của tị húy trong tiếng nói và tên người:
Miền Nam vốn là thành quả khẩn hoang lập ấp, mở chợ đào sông của các chúa Nguyễn và về sau, triều Nguyễn (1802-1945) là triều duy nhất trong lịch sử đã ban hành rất nhiều lệnh tị húy, ảnh hưởng lớn đến sự hình thành tiếng miền Nam. Bên cạnh đó là sự di dân của nhóm người Minh hương từ Trung quốc vào miền Nam nhằm phản Thanh, phục Minh đã củng cố thêm tục tị húy.
Miền Nam vốn là thành quả khẩn hoang lập ấp, mở chợ đào sông của các chúa Nguyễn và về sau, triều Nguyễn (1802-1945) là triều duy nhất trong lịch sử đã ban hành rất nhiều lệnh tị húy, ảnh hưởng lớn đến sự hình thành tiếng miền Nam. Bên cạnh đó là sự di dân của nhóm người Minh hương từ Trung quốc vào miền Nam nhằm phản Thanh, phục Minh đã củng cố thêm tục tị húy.
Đời Gia Long có hai lần ban lệnh kiêng húy:
-Tháng 3 năm Gia Long thứ 2 (4-1803): ban 6 chữ húy: dùng chữ áo thay chữ noãn, dùng chữ chiếu thay chữ ánh, dùng chữ thực thay chữ chủng, dùng chữ diệu thay chữ cốn, dùng chữ viên thay chữ hoàn, dùng chữ hương thay chữ lan.
-Tháng 3 năm Gia Long thứ 15 (4-1816): ban thêm 2 chữ húy: dùng chữ hạo thay chữ kiểu, dùng chữ phủ thay chữ đảm.
Đến đời Minh Mệnh có năm lần ban lệnh kiêng húy vào các năm 1820, 1825, 1833, 1834 và 1836.
Đời Thiệu Trị có tám lần ban lệnh kiêng húy: hai lần trong năm 1841, ba lần trong năm 1842, 1843, 1844 và 1845.
Đời Tự Đức có bốn lần ban lệnh kiêng húy vào các năm: 1847, 1850, 1851 và 1861. Riêng năm 1850, có quy định xử phạt tội phạm húy, gồm hai khoản như sau:
-Phàm những chữ húy chính tự theo lệ quy định phải đổi dùng chữ khác mà không tuân hành, mỗi chữ phạm húy bị đánh đòn một trăm trượng. Nếu là Cử nhân, Tú tài phạm lỗi thì phải cách hết danh tịch (tức là gạch tên khỏi sổ Cử nhân, Tú tài).
-Những chữ quy định phải gia dạng (thêm bộ <<<) hoặc bớt nét, cùng là những chữ đồng âm và những chữ có thiên bàng giống chữ húy, theo lệ quy định phải đổi dùng chữ khác mà phạm phải thì phải đòn 90 trượng. Nếu là Cử nhân, Tú tài thì cho được miễn, không phải xóa tên khỏi sổ.
-Đối với những chữ theo lệ phải bớt nét hoặc gia dạng cùng là những chữ có thiên bàng giống chữ húy mà lại đồng âm với chữ húy, theo lệ phải kiêng đổi mà phạm phải thì giảm một bậc, phải đòn 80 trượng. Nếu là Cử nhân, Tú tài thì cho được miễn, không phải xóa tên khỏi sổ.
Các đời vua sau đó: Hiệp Hòa, Kiến Phúc, Hàm Nghi, Đồng Khánh, Thành Thái, Duy Tân, Khải Định và Bảo Đại vẫn tiếp tục duy trì tục tị húy.
Dưới đây là một số thí dụ tiêu biểu của ảnh hưởng tị húy trong tiếng nói của người miền Nam.
-Nam đổi thành Nôm: đọc lệch chính âm, chưa biết được Nam là tên húy của ai, nhưng căn cứ vào một số bia đá, chuông chùa còn lưu lại thì từ đời Trần (khoảng năm 1230), do kiêng húy nên chữ Nam đã được khắc thiếu nét hoặc bỏ nét sổ thẳng.
-Kiền đổi thành Càn: đọc lệch chính âm, kiêng từ đời nhà Trần (khoảng năm 1230); đây là chữ thứ hai trong tước phong Phụng Kiền Vương Trần Liễu.
-Hoàng đổi thành Huỳnh: do kiêng húy Đoan Quốc Công Nguyễn Hoàng. Đến nay các tỉnh miền Trung và Nam vẫn dùng âm Huỳnh, đọc là Huỳnh Mẫn Đạt, Huỳnh Thúc Kháng thay vì Hoàng Mẫn Đạt, Hoàng Thúc Kháng.
-Nhân đổi thành Nhơn: do kiêng tên thụy của Nhân Chiêu Vương Nguyễn Phúc Lan. Thí dụ: thành phố Quy Nhân đọc thành Quy Nhơn, nhân nghĩa đọc thành nhơn nghĩa.
-Thái đổi thành Thới: đọc lệch chính âm, do kiêng tên húy của Hoằng Nghĩa Vương Nguyễn Phúc Thái. Thí dụ: Châu Thái thành Châu Thới, Bình Thái thành Bình Thới, thái bình thành thới bình.
-Nghĩa đổi thành Ngãi: đọc lệch chính âm, do kiêng tên thụy của Hoằng Nghĩa Vương Nguyễn Phúc Thái. Thí dụ: Quảng Nghĩa thành Quảng Ngãi, ân nghĩa thành ân ngãi, tình nghĩa thành tình ngãi.
-Tông đổi thành Tôn: đọc lệch chính âm, do kiêng tiểu tự Miên Tông của vua Thiệu Trị.
-Nguyên đổi thành Ngươn: do kiêng húy Thụy Dương Vương Nguyễn Phúc Nguyên.
-Thụy đổi thành Thoại: đọc lệch chính âm. Sau khi mất, Thụy Dương Vương Nguyễn Phúc Nguyên được suy tôn tên thụy là: Đại đô thống trấn nam phương tổng quốc chính dực thiện tuy du Thụy Dương Vương (11-1635). Thí dụ: Nguyễn Văn Thoại hoàn thành việc khai sông Thụy Hà, nhà vua rất hài lòng, nên "cho gọi tên sông là Thụy Hà để biểu dương công lao" (Đại Nam Nhất Thống Chí). Về sau , đọc lệch ra là Thoại Ngọc Hầu, Thoại Hà, Thoại Sơn.
-Dũng đổi thành Dõng: đọc lệch chính âm, do kiêng tên thụy của Dũng Triết Vương Nguyễn Phúc Tần.
-Chu đổi thành Châu: đọc lệch chính âm, do kiêng húy của Minh Vương Nguyễn Phúc Chu. Đến nay các tỉnh miền Trung và Nam vẫn dùng âm Châu, đọc là Châu Văn Tiếp, Ngô Tòng Châu thay vì Chu Văn Tiếp, Ngô Tòng Chu.
-Vũ đổi thành Võ: đọc lệch chính âm, do kiêng tên thụy của Vũ Vương Nguyễn Phúc Khoát là: Kiền cương uy đoán thần nghị thánh du nhân từ duệ trí Hiếu Vũ Vương. Đến nay các tỉnh miền Trung và Nam vẫn dùng âm Võ, đọc là Võ Trường Toản, Võ Tánh thay vì Vũ Trường Toản, Vũ Tính.
-"Tộ quốc công Nguyễn Phúc Khoát sai tướng Nguyễn Hữu Cảnh đi dánh Cao Miên, lấy đất của họ đặt thành phủ Gia Định" (9). Thực ra Nguyễn Hữu Cảnh tên là Nguyễn Hữu Kính, kiêng húy chữ Kính là một trong 47 chữ húy được vua Tự Đức ban hành vào năm 1861 như: kim, hoàng, thái, noãn, ánh, chủng, đảm, miên, tông, lan, đang, kính, thật, hoa, hạo, v.v...
IV. Ảnh hưởng của tị húy trong tên đất:
Để biết ơn những bậc anh hùng có công với đất nước, người ta kiêng, không gọi đúng tên trong giấy tờ mà gọi tên thường dùng hoặc biệt hiệu... Trường hợp tên Cao Lãnh là một thí dụ. Nguyên ông bà Đỗ Công Tường tự Lãnh, vốn tính tình cương trực, kiến thức quảng bác, đã có nhiều công trạng giúp dân vùng Cao Lãnh, lúc sống làm chức Câu Đương (là một chức trong Hội Đồng Tề, phụ trách việc dàn xếp xích mích của dân trước khi họ phải tới cửa quan). Khi mất, dân chúng quý trọng, kiêng không gọi tên ông mà ghép chức (Câu Đương) với tên thường dùng (Lãnh) gọi la Câu Lãnh; lâu ngày gọi lệch ra là Cao Lãnh. Năm 1936, vua Bảo Đại sắc phong ông là: Dự Bảo Trung Hưng Linh Phò Chi Thần, nguyên văn như sau:
"Sắc Sa Đéc tỉnh, Mỹ Trà xã, phụng sự khai lập thị ấp Câu Lãnh Đỗ Công Tường tôn thần, nằm trước linh ứng tứ kinh phí thừa cánh mang, diếm niệm thần hưu, trước phong vị: "Dự Bảo Trung Hưng Linh Phò Chi Thần" chuẩn kỳ phụng sự, thứ cơ thần kỳ tương hựu, bảo ngã lê dân. Khâm tai.
Bảo Đại thập niên thập cửu nhật".
Nghĩa:
"Sắc rằng: vị thần Câu Lãnh Đỗ Công Tường ở xã Mỹ Trà, tỉnh Sa Đéc có mở chợ lập ấp, từ trước đã tỏ ra linh ứng, nay có sắc lệnh nhà vua nhớ đến công đức của thần, sắc phong cho vệ hiệu là: "Dự Bảo Trung Hưng Linh Phò Chi Thần" để dân phụng thờ nhờ hầu thần giúp đỡ, bảo hộ chọ Kính cẩn vậy thay.
Bảo Đại năm thứ 10, ngày 19".
Dưới đây là một số thí dụ do tị húy mà đổi tên đất:
-Kiền đổi thành Càn: kiêng từ đời nhà Trần (khoảng năm 1230); đây là chữ thứ hai trong tước phong Phụng Kiền Vương Trần Liễu.
a)Cửa biển Kiền Hải (tức Cửa Cờn) ở huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An do kiêng húy chữ Kiền, năm 1299 đổi thành Cần Hải.
b)Núi Kiền Ni có chùa Hương Nghiêm, ở huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa, nay còn tấm bia Kiền Ni sơn Hương Nghiêm tự bi minh dựng năm 1124 đời Lý Nhân Tông. Cuốn Thiền Uyển Tập Anh chép thiền sư Pháp Dung trụ trì chùa Hương Nghiêm, núi Ma Ni. Cụ Hoàng Xuân Hãn đã xác định đó chính là núi Kiền Ni đời Lý, đến đời Trần vì kiêng húy nên Thiền Uyển Tập Anh đổi thành Ma Ni. (10)
-Lợi đổi thành Lại hoặc Nghi: Lợi là tên húy của vua Lê Thái Tổ; huyện Đồng Lợi, phủ Tân An đổi thành Đồng Lại, sau đổi thành Vĩnh Lại, tức huyện Ninh Giang thuộc tỉnh Hải Phòng ngày nay.
-Dung: đổi các địa danh có tên Dung. Huyện Phù Dung đổi là Phù Hoa vào đầu đời nhà Mạc. Đời Lê Trung Hưng lấy lại tên cũ là Phù Dung. Đến năm 1842 vì kiêng húy đồng âm với tên húy của vua Thiệu Trị (Dung) và cả với tên húy của mẹ vua Thiệu Trị (Hoa) nên đổi thành Phù Cừ, nay thuộc huyện Phù Tiên, tỉnh Hải Hưng. Tương tự như vậy, cửa biển Tư Dung ở Thuận Hóa đổi thành Tư Khách vào đầu đời nhà Mạc, đến đời Lê Trung Hưng lấy lại tên cũ nhưng đến đời Thiệu Trị thì đổi thành Tư Hiền.
-Chữ Ninh (húy của vua Lê Trang Tông): kiêng tiếng Ninh nên đổi thành:
a)huyện Ninh Sơn, tỉnh Sơn Tây đổi là Yên Sơn, nay là huyện Quốc Oai, tỉnh Hà Tây.
b)Phù Ninh đổi là Phù Khang, nay thuộc huyện Phong Châu, tỉnh Vĩnh Phú.
c)huyện Yên Ninh đổi là Yên Khang. Đến đời Nguyễn Gia Long vì kiêng húy chữ Khang nên đổi thành Yên Khánh, thuộc tỉnh Ninh Bình ngày nay.
d)Vũ Ninh đổi là Vũ Giang. Sau vì kiêng tên chúa Trịnh Giang nên đọc lệch thành Võ Giàng.
e)Tĩnh Ninh đổi thành Tĩnh Gia, nay thuộc tỉnh Thanh Hóa.
-Bang (húy của vua Lê Anh Tông): An Bang đổi thành An Quảng, rồi đổi thành Quảng Yên, nay thuộc tỉnh Quảng Ninh.
-Đàm (húy của vua Lê Thế Tông): Thanh Đàm đổi thành Thanh Trì, nay là ngoại thành Hà Nội.
-Tân (húy của vua Lê Kính Tông):
a)Tân Minh đổi thành Tiên Minh, nay thuộc huyện Tiên Lãng, Hải Phòng.
b)Tân An đổi thành Tiên An, nay thuộc huyện Hải Ninh, Quảng Ninh.
c)Tân Phong đổi thành Tiên Phong, nay thuộc huyện Quảng Oai, Hà Tây.
d)Tân Hưng đổi thành Tiên Hưng, nay thuộc tỉnh Thái Bình.
-Hựu (húy của vua Lê Chân Tông): Thuần Hựu đổi thành Thuần Lộc, Phong Lộc, Hậu Lộc, nay thuộc tỉnh Thanh Hóa.
-Tùng (húy của Minh Khang Thái Vương, 1570-1623): Đoàn Tùng đổi thành Đoàn Lâm, nay thuộc tỉnh Hải Hưng.
-Tây (húy của Tây Vương Trịnh Tạc, 1657-1682):
a)Tây Chân đổi thành Nam Chân, rồi đổi thành Nam Trực, nay thuộc tỉnh Nam Hà.
b)Sơn Tây: từ thời Trịnh Tạc trở đi kiêng âm Tây, thường gọi là Xứ Đoài.
c)Tây Hồ: từ thời Trịnh Tạc trở đi kiêng âm Tây, thường gọi là Đoài Hồ.
-Giang (húy của Thuận Vương):
a)Thanh Giang đổi thành Thanh Chương, nay thuộc tỉnh Nghệ An.
b)La Giang đổi thành La Sơn, nay thuộc tỉnh Hà Tĩnh.
c)Tống Giang đổi thành Tống Sơn, nay thuộc tỉnh Thanh Hóa.
-Minh (húy của Minh Vương Trịnh Doanh):
a)Sơn Minh đổi thành Sơn Miêng, nay thuộc tỉnh Hà Tây.
b)Tiên Minh đổi thành Tiên Miêng, nay thuộc Hải Phòng.
-Bình (húy của vua Quang Trung Nguyễn Huệ còn có tên Nguyễn Quang Bình):
a)Cao Bình đổi thành Cao Bằng, nay vẫn giữ là Cao Bằng.
b)Lộc Bình đổi thành Cao Bằng, nay vẫn giữ là Cao Bằng. (10)
-Phúc (húy của vua Quang Trung Nguyễn Huệ còn có tên giả là Phúc):
a)Gia Phúc đổi thành Gia Lộc, nay là huyện Tứ Lộc, tỉnh Hải Hưng.
b)Phúc Lộc đổi thành Phú Lộc, nay là huyện Phúc Thọ, tỉnh Hà Tây.
c)Vĩnh Phúc đổi thành Vĩnh Lộc, nay huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hóa.
d)Chân Phúc đổi thành Chân Lộc. Đời vua Thành Thái (1889-1907) kiêng húy chữ Chân (Ưng Chân, tên cha vua) nên đổi thành Nghi Lộc, nay là huyện Nghi Lộc, tỉnh Hà Tây.
e)Phúc Diễn đổi thành Phú Diễn, nay là xã Phú Minh, huyện Từ Liêm, Hà Nội.
Hầu hết các tên húy do triều Nguyễn Tây Sơn đổi đều bị các triều Nguyễn tiếp theo đổi lại để thể hiện ý căm ghét; đây là trường hợp mà cụ Trần Viên gọi là ố ý tị húy (kiêng húy do căm ghét) (11)
V. Kết luận:
Nguyên nhân ban lệnh tị húy của vua chúa là vì muốn dân chúng phải chú tâm kiêng sợ và cũng để thỏa mãn tâm lý quyền uy tối cao vô thượng. Tục thờ cúng tiên tổ cũng là một nguyên nhân hình thành tục tị húy. Người ta quan niệm linh hồn của ông bà cha mẹ đã mất cũng cần phải có tên riêng như người đang sống, do đó viết tên khi còn sống vào bài vị để thờ, khi có tế tự phải khấn cáo đúng tên húy đó thì linh hồn gia tiên mới nhận biết để về chứng giám.
Trong sinh hoạt hàng ngày, người Trung quốc và Việt Nam có khuynh hướng thiêng liêng hóa tên gọi. Người Trung quốc gọi nhau bằng họ, xem tên riêng có liên quan trực tiếp với số phận con người, và họ cố gắng không gọi tên khi có thể được. Người Việt Nam, tuy gọi nhau bằng tên, nhưng nói chung thì coi tên riêng rất quan trọng. Do kiêng nể, họ giấu tên thật và thay vào đó, gọi theo thứ tự sinh ra. Thí dụ: anh Hai, anh Ba, v.v...
Các xã hội phương Tây lại quan niệm nghịch hẳn phương Đông. Họ không che giấu mà lại lấy tên riêng của các danh nhân để đặt tên cho trường học, bệnh viện, phố xá, v.v... để tỏ lòng biết ơn hoặc vinh danh nhân vật nào đó.
Trong cuốn Việt Nam Phong Tục Khảo, cụ Phan Kế Bính liệt kê trên 50 điều kiêng kỵ của người Việt Nam; xin kể ra đây vài kiêng kỵ tiêu biểu như sau:
-Đầu năm chưa làm lễ động thổ thì kiêng đào đất hoặc giã chày cối và quét nhà, sợ cả năm làm ăn không lợi.
-Đàn bà chửa kiêng gần tử thi và kiêng đưa ma tiểu thương, e độc.
-Vợ chửa, chồng kiêng sát sinh và kiêng đóng cộc, e độc.
-Vợ chồng kiêng rửa chung một khăn mặt, e độc.
-Làm cửa ngõ kiêng đối ngõ với nhà khác, sợ độc.
-Ra ngõ kiêng gặp gái, e bất lợi.
Và kết luận:
"Xem các sự kiêng kỵ của ta, thật lắm sự nực cười, không có nghĩa lý gì, mà tục cứ thấy kiêng thì kiêng chớ không ai hiểu bởi cớ làm sao cả.
Lạ quá! Những sự nên kiêng thế nào cho khỏi ngu dốt, kiêng thế nào cho khỏi yếu đau, kiêng thế nào cho khỏi nghèo hèn, kiêng thế nào cho khỏi nhục nhân cách thì không mấy người tìm cách mà kiêng, đi kiêng những điều vụn vặt, những sự vu vơ, nào kiêng ngày, kiêng tháng, nào kiêng đứng kiêng ngồi, nào kiêng ăn kiêng mặc, nào kiêng cười kiêng nói, kiêng cả đến ra ngõ gặp gái, kiêng cả đến sáng sớm đòi nợ, sao mà kiêng lắm điều lạ lùng làm vậy? Thôi nói qua mấy điều, đủ biết là tính mình tin nhảm, thực là lý tưởng trẻ thơ." (12)
Nực cười bởi vì các tập quán kiêng kỵ này đã trở nên lỗi thời hoặc vì không thể dùng lý luận để giải thích tại sao lại kiêng kỵ. Chẳng hạn như trong giờ lâm tử, người nhà của người hấp hối phải giữ thật yên tĩnh, tuyệt đối không được khóc để thân nhân có thể ra đi nhẹ nhàng, trong niềm tin rằng nếu lúc đó náo loạn, khóc lóc thì thân nhân khó ra đi và tâm thần rối loạn mà thấy cảnh dữ và kiếp sau sẽ sa vào cõi hung tàn. Một số người không tin, gọi đó là mê tín, dị đoan nhưng trong cách nào đó, họ vẫn ... kiêng kỵ. Họ có thể kiêng kỵ chỉ để vui đùa mà cũng có thể tâm lý bị ám ảnh, dằn co cho nên thôi thì có kiêng, có lành.
Chú giải:
(1)Thuyết Văn: tức chữ viết tắt của từ điển Hứa Thận, Thuyết Văn Giải Tự, Bắc Kinh, Trung Hoa thư cục ấn ảnh, 1979
(2)Quảng Vận: tức chữ viết tắt của từ điển Trùng Tu Quảng Vận, Thượng Hải, Trung Hoa thư cục.
(3) Tốt khốc: quy chế tang lễ thời xưa, con cái thương khóc không ngớt trong 100 ngày sau khi cha mẹ chết; đến lễ cúng 100 ngày mới hết thời kỳ thương khóc. Do đó, lễ cúng 100 ngày gọi là lễ Tốt khốc (thôi khóc)
(4)Khang Hi: tức chữ viết tắt của Khang Hi Từ Điển, Bắc Kinh, Trung Hoa thư cục, 1992.
(5) Ngô Đức Thọ, Nghiên cứu chữ húy Việt Nam qua các triều đại, Viện nghiên cứu Hán Nôm, Nhà xuất bản Văn Hóa, 1997, p.17 - 20.
(6)Hiện chỉ có Đại Việt Sử Ký Toàn Thư là tài liệu duy nhất ghi được 8 điều lệnh của triều Trần quy định về việc kiêng húy:
"Tháng 6 năm Kiến Trung thứ 8 (7-1232) đời Trần Thái Tông Đại Việt Sử Ký Toàn Thư ghi ban bố các chữ quốc húy và miếu húy chỉ giải thích một trường hợp như sau:
Vì Nguyên tổ tên húy là Lý mới đổi họ Lý làm họ Nguyễn, vả lại cũng để dứt bỏ lòng mong nhớ của dân chúng đối với nhà Lý"
Thực ra, chưa hẳn tên thật của ông nội Trần Cảnh là Lý nhưng khi ban bố lệnh kỵ húy, nhà Trần đã lấy chữ Lý làm tên húy của ông nội của vua Trần Cảnh và mượn cớ đó mà cấm dùng chữ Lý, bắt mọi người họ Lý đổi qua họ Nguyễn. Từ đời Trần đến đời Nguyễn (1802-1945), rải rác vẫn có quy định kỵ húy nhưng mạnh mẽ nhất là đời Nguyễn Gia Long (1802) trở đi.
(7)Nhiều tác giả, Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, Bản Kỷ Thực Lục, Quyển XV - Kỷ nhà Lê, Hà Nội, NXB Khoa Học Xã Hội, p. 81
(8)Nhiều tác giả, Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, Bản Kỷ Thực Lục, Quyển XII - Kỷ nhà Lê, Hà Nội, NXB Khoa Học Xã Hội, p. 393 - 412.
(9)Đặng Xuân Bảng, Việt Sử Cương Mục Tiết Yếu, Viện Nghiên Cứu Hán Nôm, Hà Nội, in lại bản chữ Hán năm 1905, p. 490.
(10)Ngô Đức Thọ, Nghiên cứu chữ húy Việt Nam qua các triều đại, Viện Nghiên Cứu Hán Nôm, NXB Văn Hóa, 1997, p. 40 - 42.
(11)Trần Viên, Sử húy cữ lệ, Bắc Kinh, Trung Hoa Thư Cục, 1963, p. 33
(12)Phan Kế Bính, Việt Nam phong tục khảo, Sài Gòn, Khai Trí (tái bản), 1973, p. 334 - 366
-Tháng 3 năm Gia Long thứ 2 (4-1803): ban 6 chữ húy: dùng chữ áo thay chữ noãn, dùng chữ chiếu thay chữ ánh, dùng chữ thực thay chữ chủng, dùng chữ diệu thay chữ cốn, dùng chữ viên thay chữ hoàn, dùng chữ hương thay chữ lan.
-Tháng 3 năm Gia Long thứ 15 (4-1816): ban thêm 2 chữ húy: dùng chữ hạo thay chữ kiểu, dùng chữ phủ thay chữ đảm.
Đến đời Minh Mệnh có năm lần ban lệnh kiêng húy vào các năm 1820, 1825, 1833, 1834 và 1836.
Đời Thiệu Trị có tám lần ban lệnh kiêng húy: hai lần trong năm 1841, ba lần trong năm 1842, 1843, 1844 và 1845.
Đời Tự Đức có bốn lần ban lệnh kiêng húy vào các năm: 1847, 1850, 1851 và 1861. Riêng năm 1850, có quy định xử phạt tội phạm húy, gồm hai khoản như sau:
-Phàm những chữ húy chính tự theo lệ quy định phải đổi dùng chữ khác mà không tuân hành, mỗi chữ phạm húy bị đánh đòn một trăm trượng. Nếu là Cử nhân, Tú tài phạm lỗi thì phải cách hết danh tịch (tức là gạch tên khỏi sổ Cử nhân, Tú tài).
-Những chữ quy định phải gia dạng (thêm bộ <<<) hoặc bớt nét, cùng là những chữ đồng âm và những chữ có thiên bàng giống chữ húy, theo lệ quy định phải đổi dùng chữ khác mà phạm phải thì phải đòn 90 trượng. Nếu là Cử nhân, Tú tài thì cho được miễn, không phải xóa tên khỏi sổ.
-Đối với những chữ theo lệ phải bớt nét hoặc gia dạng cùng là những chữ có thiên bàng giống chữ húy mà lại đồng âm với chữ húy, theo lệ phải kiêng đổi mà phạm phải thì giảm một bậc, phải đòn 80 trượng. Nếu là Cử nhân, Tú tài thì cho được miễn, không phải xóa tên khỏi sổ.
Các đời vua sau đó: Hiệp Hòa, Kiến Phúc, Hàm Nghi, Đồng Khánh, Thành Thái, Duy Tân, Khải Định và Bảo Đại vẫn tiếp tục duy trì tục tị húy.
Dưới đây là một số thí dụ tiêu biểu của ảnh hưởng tị húy trong tiếng nói của người miền Nam.
-Nam đổi thành Nôm: đọc lệch chính âm, chưa biết được Nam là tên húy của ai, nhưng căn cứ vào một số bia đá, chuông chùa còn lưu lại thì từ đời Trần (khoảng năm 1230), do kiêng húy nên chữ Nam đã được khắc thiếu nét hoặc bỏ nét sổ thẳng.
-Kiền đổi thành Càn: đọc lệch chính âm, kiêng từ đời nhà Trần (khoảng năm 1230); đây là chữ thứ hai trong tước phong Phụng Kiền Vương Trần Liễu.
-Hoàng đổi thành Huỳnh: do kiêng húy Đoan Quốc Công Nguyễn Hoàng. Đến nay các tỉnh miền Trung và Nam vẫn dùng âm Huỳnh, đọc là Huỳnh Mẫn Đạt, Huỳnh Thúc Kháng thay vì Hoàng Mẫn Đạt, Hoàng Thúc Kháng.
-Nhân đổi thành Nhơn: do kiêng tên thụy của Nhân Chiêu Vương Nguyễn Phúc Lan. Thí dụ: thành phố Quy Nhân đọc thành Quy Nhơn, nhân nghĩa đọc thành nhơn nghĩa.
-Thái đổi thành Thới: đọc lệch chính âm, do kiêng tên húy của Hoằng Nghĩa Vương Nguyễn Phúc Thái. Thí dụ: Châu Thái thành Châu Thới, Bình Thái thành Bình Thới, thái bình thành thới bình.
-Nghĩa đổi thành Ngãi: đọc lệch chính âm, do kiêng tên thụy của Hoằng Nghĩa Vương Nguyễn Phúc Thái. Thí dụ: Quảng Nghĩa thành Quảng Ngãi, ân nghĩa thành ân ngãi, tình nghĩa thành tình ngãi.
-Tông đổi thành Tôn: đọc lệch chính âm, do kiêng tiểu tự Miên Tông của vua Thiệu Trị.
-Nguyên đổi thành Ngươn: do kiêng húy Thụy Dương Vương Nguyễn Phúc Nguyên.
-Thụy đổi thành Thoại: đọc lệch chính âm. Sau khi mất, Thụy Dương Vương Nguyễn Phúc Nguyên được suy tôn tên thụy là: Đại đô thống trấn nam phương tổng quốc chính dực thiện tuy du Thụy Dương Vương (11-1635). Thí dụ: Nguyễn Văn Thoại hoàn thành việc khai sông Thụy Hà, nhà vua rất hài lòng, nên "cho gọi tên sông là Thụy Hà để biểu dương công lao" (Đại Nam Nhất Thống Chí). Về sau , đọc lệch ra là Thoại Ngọc Hầu, Thoại Hà, Thoại Sơn.
-Dũng đổi thành Dõng: đọc lệch chính âm, do kiêng tên thụy của Dũng Triết Vương Nguyễn Phúc Tần.
-Chu đổi thành Châu: đọc lệch chính âm, do kiêng húy của Minh Vương Nguyễn Phúc Chu. Đến nay các tỉnh miền Trung và Nam vẫn dùng âm Châu, đọc là Châu Văn Tiếp, Ngô Tòng Châu thay vì Chu Văn Tiếp, Ngô Tòng Chu.
-Vũ đổi thành Võ: đọc lệch chính âm, do kiêng tên thụy của Vũ Vương Nguyễn Phúc Khoát là: Kiền cương uy đoán thần nghị thánh du nhân từ duệ trí Hiếu Vũ Vương. Đến nay các tỉnh miền Trung và Nam vẫn dùng âm Võ, đọc là Võ Trường Toản, Võ Tánh thay vì Vũ Trường Toản, Vũ Tính.
-"Tộ quốc công Nguyễn Phúc Khoát sai tướng Nguyễn Hữu Cảnh đi dánh Cao Miên, lấy đất của họ đặt thành phủ Gia Định" (9). Thực ra Nguyễn Hữu Cảnh tên là Nguyễn Hữu Kính, kiêng húy chữ Kính là một trong 47 chữ húy được vua Tự Đức ban hành vào năm 1861 như: kim, hoàng, thái, noãn, ánh, chủng, đảm, miên, tông, lan, đang, kính, thật, hoa, hạo, v.v...
IV. Ảnh hưởng của tị húy trong tên đất:
Để biết ơn những bậc anh hùng có công với đất nước, người ta kiêng, không gọi đúng tên trong giấy tờ mà gọi tên thường dùng hoặc biệt hiệu... Trường hợp tên Cao Lãnh là một thí dụ. Nguyên ông bà Đỗ Công Tường tự Lãnh, vốn tính tình cương trực, kiến thức quảng bác, đã có nhiều công trạng giúp dân vùng Cao Lãnh, lúc sống làm chức Câu Đương (là một chức trong Hội Đồng Tề, phụ trách việc dàn xếp xích mích của dân trước khi họ phải tới cửa quan). Khi mất, dân chúng quý trọng, kiêng không gọi tên ông mà ghép chức (Câu Đương) với tên thường dùng (Lãnh) gọi la Câu Lãnh; lâu ngày gọi lệch ra là Cao Lãnh. Năm 1936, vua Bảo Đại sắc phong ông là: Dự Bảo Trung Hưng Linh Phò Chi Thần, nguyên văn như sau:
"Sắc Sa Đéc tỉnh, Mỹ Trà xã, phụng sự khai lập thị ấp Câu Lãnh Đỗ Công Tường tôn thần, nằm trước linh ứng tứ kinh phí thừa cánh mang, diếm niệm thần hưu, trước phong vị: "Dự Bảo Trung Hưng Linh Phò Chi Thần" chuẩn kỳ phụng sự, thứ cơ thần kỳ tương hựu, bảo ngã lê dân. Khâm tai.
Bảo Đại thập niên thập cửu nhật".
Nghĩa:
"Sắc rằng: vị thần Câu Lãnh Đỗ Công Tường ở xã Mỹ Trà, tỉnh Sa Đéc có mở chợ lập ấp, từ trước đã tỏ ra linh ứng, nay có sắc lệnh nhà vua nhớ đến công đức của thần, sắc phong cho vệ hiệu là: "Dự Bảo Trung Hưng Linh Phò Chi Thần" để dân phụng thờ nhờ hầu thần giúp đỡ, bảo hộ chọ Kính cẩn vậy thay.
Bảo Đại năm thứ 10, ngày 19".
Dưới đây là một số thí dụ do tị húy mà đổi tên đất:
-Kiền đổi thành Càn: kiêng từ đời nhà Trần (khoảng năm 1230); đây là chữ thứ hai trong tước phong Phụng Kiền Vương Trần Liễu.
a)Cửa biển Kiền Hải (tức Cửa Cờn) ở huyện Quỳnh Lưu, tỉnh Nghệ An do kiêng húy chữ Kiền, năm 1299 đổi thành Cần Hải.
b)Núi Kiền Ni có chùa Hương Nghiêm, ở huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa, nay còn tấm bia Kiền Ni sơn Hương Nghiêm tự bi minh dựng năm 1124 đời Lý Nhân Tông. Cuốn Thiền Uyển Tập Anh chép thiền sư Pháp Dung trụ trì chùa Hương Nghiêm, núi Ma Ni. Cụ Hoàng Xuân Hãn đã xác định đó chính là núi Kiền Ni đời Lý, đến đời Trần vì kiêng húy nên Thiền Uyển Tập Anh đổi thành Ma Ni. (10)
-Lợi đổi thành Lại hoặc Nghi: Lợi là tên húy của vua Lê Thái Tổ; huyện Đồng Lợi, phủ Tân An đổi thành Đồng Lại, sau đổi thành Vĩnh Lại, tức huyện Ninh Giang thuộc tỉnh Hải Phòng ngày nay.
-Dung: đổi các địa danh có tên Dung. Huyện Phù Dung đổi là Phù Hoa vào đầu đời nhà Mạc. Đời Lê Trung Hưng lấy lại tên cũ là Phù Dung. Đến năm 1842 vì kiêng húy đồng âm với tên húy của vua Thiệu Trị (Dung) và cả với tên húy của mẹ vua Thiệu Trị (Hoa) nên đổi thành Phù Cừ, nay thuộc huyện Phù Tiên, tỉnh Hải Hưng. Tương tự như vậy, cửa biển Tư Dung ở Thuận Hóa đổi thành Tư Khách vào đầu đời nhà Mạc, đến đời Lê Trung Hưng lấy lại tên cũ nhưng đến đời Thiệu Trị thì đổi thành Tư Hiền.
-Chữ Ninh (húy của vua Lê Trang Tông): kiêng tiếng Ninh nên đổi thành:
a)huyện Ninh Sơn, tỉnh Sơn Tây đổi là Yên Sơn, nay là huyện Quốc Oai, tỉnh Hà Tây.
b)Phù Ninh đổi là Phù Khang, nay thuộc huyện Phong Châu, tỉnh Vĩnh Phú.
c)huyện Yên Ninh đổi là Yên Khang. Đến đời Nguyễn Gia Long vì kiêng húy chữ Khang nên đổi thành Yên Khánh, thuộc tỉnh Ninh Bình ngày nay.
d)Vũ Ninh đổi là Vũ Giang. Sau vì kiêng tên chúa Trịnh Giang nên đọc lệch thành Võ Giàng.
e)Tĩnh Ninh đổi thành Tĩnh Gia, nay thuộc tỉnh Thanh Hóa.
-Bang (húy của vua Lê Anh Tông): An Bang đổi thành An Quảng, rồi đổi thành Quảng Yên, nay thuộc tỉnh Quảng Ninh.
-Đàm (húy của vua Lê Thế Tông): Thanh Đàm đổi thành Thanh Trì, nay là ngoại thành Hà Nội.
-Tân (húy của vua Lê Kính Tông):
a)Tân Minh đổi thành Tiên Minh, nay thuộc huyện Tiên Lãng, Hải Phòng.
b)Tân An đổi thành Tiên An, nay thuộc huyện Hải Ninh, Quảng Ninh.
c)Tân Phong đổi thành Tiên Phong, nay thuộc huyện Quảng Oai, Hà Tây.
d)Tân Hưng đổi thành Tiên Hưng, nay thuộc tỉnh Thái Bình.
-Hựu (húy của vua Lê Chân Tông): Thuần Hựu đổi thành Thuần Lộc, Phong Lộc, Hậu Lộc, nay thuộc tỉnh Thanh Hóa.
-Tùng (húy của Minh Khang Thái Vương, 1570-1623): Đoàn Tùng đổi thành Đoàn Lâm, nay thuộc tỉnh Hải Hưng.
-Tây (húy của Tây Vương Trịnh Tạc, 1657-1682):
a)Tây Chân đổi thành Nam Chân, rồi đổi thành Nam Trực, nay thuộc tỉnh Nam Hà.
b)Sơn Tây: từ thời Trịnh Tạc trở đi kiêng âm Tây, thường gọi là Xứ Đoài.
c)Tây Hồ: từ thời Trịnh Tạc trở đi kiêng âm Tây, thường gọi là Đoài Hồ.
-Giang (húy của Thuận Vương):
a)Thanh Giang đổi thành Thanh Chương, nay thuộc tỉnh Nghệ An.
b)La Giang đổi thành La Sơn, nay thuộc tỉnh Hà Tĩnh.
c)Tống Giang đổi thành Tống Sơn, nay thuộc tỉnh Thanh Hóa.
-Minh (húy của Minh Vương Trịnh Doanh):
a)Sơn Minh đổi thành Sơn Miêng, nay thuộc tỉnh Hà Tây.
b)Tiên Minh đổi thành Tiên Miêng, nay thuộc Hải Phòng.
-Bình (húy của vua Quang Trung Nguyễn Huệ còn có tên Nguyễn Quang Bình):
a)Cao Bình đổi thành Cao Bằng, nay vẫn giữ là Cao Bằng.
b)Lộc Bình đổi thành Cao Bằng, nay vẫn giữ là Cao Bằng. (10)
-Phúc (húy của vua Quang Trung Nguyễn Huệ còn có tên giả là Phúc):
a)Gia Phúc đổi thành Gia Lộc, nay là huyện Tứ Lộc, tỉnh Hải Hưng.
b)Phúc Lộc đổi thành Phú Lộc, nay là huyện Phúc Thọ, tỉnh Hà Tây.
c)Vĩnh Phúc đổi thành Vĩnh Lộc, nay huyện Vĩnh Lộc, tỉnh Thanh Hóa.
d)Chân Phúc đổi thành Chân Lộc. Đời vua Thành Thái (1889-1907) kiêng húy chữ Chân (Ưng Chân, tên cha vua) nên đổi thành Nghi Lộc, nay là huyện Nghi Lộc, tỉnh Hà Tây.
e)Phúc Diễn đổi thành Phú Diễn, nay là xã Phú Minh, huyện Từ Liêm, Hà Nội.
Hầu hết các tên húy do triều Nguyễn Tây Sơn đổi đều bị các triều Nguyễn tiếp theo đổi lại để thể hiện ý căm ghét; đây là trường hợp mà cụ Trần Viên gọi là ố ý tị húy (kiêng húy do căm ghét) (11)
V. Kết luận:
Nguyên nhân ban lệnh tị húy của vua chúa là vì muốn dân chúng phải chú tâm kiêng sợ và cũng để thỏa mãn tâm lý quyền uy tối cao vô thượng. Tục thờ cúng tiên tổ cũng là một nguyên nhân hình thành tục tị húy. Người ta quan niệm linh hồn của ông bà cha mẹ đã mất cũng cần phải có tên riêng như người đang sống, do đó viết tên khi còn sống vào bài vị để thờ, khi có tế tự phải khấn cáo đúng tên húy đó thì linh hồn gia tiên mới nhận biết để về chứng giám.
Trong sinh hoạt hàng ngày, người Trung quốc và Việt Nam có khuynh hướng thiêng liêng hóa tên gọi. Người Trung quốc gọi nhau bằng họ, xem tên riêng có liên quan trực tiếp với số phận con người, và họ cố gắng không gọi tên khi có thể được. Người Việt Nam, tuy gọi nhau bằng tên, nhưng nói chung thì coi tên riêng rất quan trọng. Do kiêng nể, họ giấu tên thật và thay vào đó, gọi theo thứ tự sinh ra. Thí dụ: anh Hai, anh Ba, v.v...
Các xã hội phương Tây lại quan niệm nghịch hẳn phương Đông. Họ không che giấu mà lại lấy tên riêng của các danh nhân để đặt tên cho trường học, bệnh viện, phố xá, v.v... để tỏ lòng biết ơn hoặc vinh danh nhân vật nào đó.
Trong cuốn Việt Nam Phong Tục Khảo, cụ Phan Kế Bính liệt kê trên 50 điều kiêng kỵ của người Việt Nam; xin kể ra đây vài kiêng kỵ tiêu biểu như sau:
-Đầu năm chưa làm lễ động thổ thì kiêng đào đất hoặc giã chày cối và quét nhà, sợ cả năm làm ăn không lợi.
-Đàn bà chửa kiêng gần tử thi và kiêng đưa ma tiểu thương, e độc.
-Vợ chửa, chồng kiêng sát sinh và kiêng đóng cộc, e độc.
-Vợ chồng kiêng rửa chung một khăn mặt, e độc.
-Làm cửa ngõ kiêng đối ngõ với nhà khác, sợ độc.
-Ra ngõ kiêng gặp gái, e bất lợi.
Và kết luận:
"Xem các sự kiêng kỵ của ta, thật lắm sự nực cười, không có nghĩa lý gì, mà tục cứ thấy kiêng thì kiêng chớ không ai hiểu bởi cớ làm sao cả.
Lạ quá! Những sự nên kiêng thế nào cho khỏi ngu dốt, kiêng thế nào cho khỏi yếu đau, kiêng thế nào cho khỏi nghèo hèn, kiêng thế nào cho khỏi nhục nhân cách thì không mấy người tìm cách mà kiêng, đi kiêng những điều vụn vặt, những sự vu vơ, nào kiêng ngày, kiêng tháng, nào kiêng đứng kiêng ngồi, nào kiêng ăn kiêng mặc, nào kiêng cười kiêng nói, kiêng cả đến ra ngõ gặp gái, kiêng cả đến sáng sớm đòi nợ, sao mà kiêng lắm điều lạ lùng làm vậy? Thôi nói qua mấy điều, đủ biết là tính mình tin nhảm, thực là lý tưởng trẻ thơ." (12)
Nực cười bởi vì các tập quán kiêng kỵ này đã trở nên lỗi thời hoặc vì không thể dùng lý luận để giải thích tại sao lại kiêng kỵ. Chẳng hạn như trong giờ lâm tử, người nhà của người hấp hối phải giữ thật yên tĩnh, tuyệt đối không được khóc để thân nhân có thể ra đi nhẹ nhàng, trong niềm tin rằng nếu lúc đó náo loạn, khóc lóc thì thân nhân khó ra đi và tâm thần rối loạn mà thấy cảnh dữ và kiếp sau sẽ sa vào cõi hung tàn. Một số người không tin, gọi đó là mê tín, dị đoan nhưng trong cách nào đó, họ vẫn ... kiêng kỵ. Họ có thể kiêng kỵ chỉ để vui đùa mà cũng có thể tâm lý bị ám ảnh, dằn co cho nên thôi thì có kiêng, có lành.
Chú giải:
(1)Thuyết Văn: tức chữ viết tắt của từ điển Hứa Thận, Thuyết Văn Giải Tự, Bắc Kinh, Trung Hoa thư cục ấn ảnh, 1979
(2)Quảng Vận: tức chữ viết tắt của từ điển Trùng Tu Quảng Vận, Thượng Hải, Trung Hoa thư cục.
(3) Tốt khốc: quy chế tang lễ thời xưa, con cái thương khóc không ngớt trong 100 ngày sau khi cha mẹ chết; đến lễ cúng 100 ngày mới hết thời kỳ thương khóc. Do đó, lễ cúng 100 ngày gọi là lễ Tốt khốc (thôi khóc)
(4)Khang Hi: tức chữ viết tắt của Khang Hi Từ Điển, Bắc Kinh, Trung Hoa thư cục, 1992.
(5) Ngô Đức Thọ, Nghiên cứu chữ húy Việt Nam qua các triều đại, Viện nghiên cứu Hán Nôm, Nhà xuất bản Văn Hóa, 1997, p.17 - 20.
(6)Hiện chỉ có Đại Việt Sử Ký Toàn Thư là tài liệu duy nhất ghi được 8 điều lệnh của triều Trần quy định về việc kiêng húy:
"Tháng 6 năm Kiến Trung thứ 8 (7-1232) đời Trần Thái Tông Đại Việt Sử Ký Toàn Thư ghi ban bố các chữ quốc húy và miếu húy chỉ giải thích một trường hợp như sau:
Vì Nguyên tổ tên húy là Lý mới đổi họ Lý làm họ Nguyễn, vả lại cũng để dứt bỏ lòng mong nhớ của dân chúng đối với nhà Lý"
Thực ra, chưa hẳn tên thật của ông nội Trần Cảnh là Lý nhưng khi ban bố lệnh kỵ húy, nhà Trần đã lấy chữ Lý làm tên húy của ông nội của vua Trần Cảnh và mượn cớ đó mà cấm dùng chữ Lý, bắt mọi người họ Lý đổi qua họ Nguyễn. Từ đời Trần đến đời Nguyễn (1802-1945), rải rác vẫn có quy định kỵ húy nhưng mạnh mẽ nhất là đời Nguyễn Gia Long (1802) trở đi.
(7)Nhiều tác giả, Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, Bản Kỷ Thực Lục, Quyển XV - Kỷ nhà Lê, Hà Nội, NXB Khoa Học Xã Hội, p. 81
(8)Nhiều tác giả, Đại Việt Sử Ký Toàn Thư, Bản Kỷ Thực Lục, Quyển XII - Kỷ nhà Lê, Hà Nội, NXB Khoa Học Xã Hội, p. 393 - 412.
(9)Đặng Xuân Bảng, Việt Sử Cương Mục Tiết Yếu, Viện Nghiên Cứu Hán Nôm, Hà Nội, in lại bản chữ Hán năm 1905, p. 490.
(10)Ngô Đức Thọ, Nghiên cứu chữ húy Việt Nam qua các triều đại, Viện Nghiên Cứu Hán Nôm, NXB Văn Hóa, 1997, p. 40 - 42.
(11)Trần Viên, Sử húy cữ lệ, Bắc Kinh, Trung Hoa Thư Cục, 1963, p. 33
(12)Phan Kế Bính, Việt Nam phong tục khảo, Sài Gòn, Khai Trí (tái bản), 1973, p. 334 - 366
Nguồn: www.advite.com
*****
