Ngoài
những ngôi nhà xưa hớp hồn du khách, Phương Hòa còn là một vùng nổi
tiếng về các loại hoa và rau xanh cung cấp hàng ngày cho thành phố Kon
Tum. Nếu có thêm thời gian lang thang, tản bộ trong làng chắc chắn du
khách sẽ khám phá cuộc sống thường nhật có nhiều điều thật thú vị, không
khác làng Việt xưa…
Xe
dừng lại bên đường, hai bên là cánh đồng rộng bao la đang mùa gặt. Tôi
như được nghe mùi rơm mới nồng nàn và mùi bùn non ngai ngái ấm nồng xông
qua đầu mũi… Qua bao nhiêu thời gian rồi không biết nữa, cánh đồng lúa
Hà Gặt lớn nhất Kon Tum thuộc xã Đoàn Kết vẫn cho những mùa vàng bội
thu, cung cấp một số lượng lớn lương thực cho dân trong vùng.
Cánh
đồng Hà Gặt, thôn 5, xã Đoàn Kết được gắn với truyền thuyết là “ruộng
Lào” nơi vị Tù Trưởng - cha nàng Brai cai quản xưa kia.
Nhưng
điều làm người khác phải chú ý đến cánh đồng này không chỉ vì nét đẹp
đằm thắm theo kiểu đặc trưng của nông thôn Việt là rộng, phẳng và xa xa
trên những gò cao là những thôn xóm người Kinh tự bao đời quây quần bên
nhau sau những rặng tre xanh rì rào hay những cây dừa nghiêng mình che
bóng mát trước hiên nhà.
Mà
thật lý thú khi được nghe người dân nơi đây kể về sự tích “ruộng Lào”
(bởi xưa kia Kon Tum là vùng đệm, một thời là nơi giao tranh của các bộ
tộc). Rồi được nghe chuyện tình của nàng Brai con của tộc trưởng Lào và chàng trai J’Lưng dân
tộc Ba Na sống ở thượng nguồn sông Đăk Bla. Câu chuyện tình đẹp và buồn
này được nhiều thế hệ người dân nơi đây biết đến. Họ còn kể sau khi
nàng Brai không thuyết phục được chàng J’Lưng, nàng quay
trở về và từ đó bị ốm rồi chết trong sự buồn bã nhớ nhung… Mộ của nàng
hiện vẫn đang nằm trên một ngọn đồi nhỏ trong khu vực này. Nghe đâu sau
năm 1990, chính phủ Lào có cho người qua tìm kiếm mộ nàng Brai nhưng đến nay vẫn còn là ẩn số…
Tiếp
đến là câu chuyện giải thích vì sao người Lào rời vùng này đi về phía
Tây dãy Trường Sơn định cư như ngày nay… Những câu chuyện xưa rồi nay cứ
tiếp nối đan xen… Ta nghe mà không muốn dời bước, những câu chuyện thật
gần gũi, đáng yêu như vẫn còn hiện hữu nơi này.
Đi
tiếp vào trong thêm vài cây số, cùng với màu xanh ngút ngàn của Cà phê,
Cao su trên nền đất đỏ trù phú đã làm nổi bậc những nét văn hóa truyền
thống của người J'rai trên vùng Ya Chim này đã tạo nên một sắc thái văn
hóa đặc trưng duy chỉ có ở Tây Nguyên.
Một ngôi nhà sàn với nhiều trang trí đặc trưng của người J'rai.
Như
những ngôi nhà dài với những trang trí như: bầu nước, bầu sữa mẹ...
khiến ta liên tưởng về sự trường tồn của dòng tộc mẫu hệ từ bao đời nay
vẫn thế. Rồi biểu tượng của Thần mặt trời trên các lan can nhà hay đôi
lúc được thấy cách điệu trên mái nhà Rông... vì mặt trời là vị thần tối
cao của muôn loài vẫn được người J'rai sùng kính, chiêm bái hàng năm. Cụ
thể ta có thể thấy khi mặt trời chiếu những tia sáng đầu tiên xuống
trần gian là tất cả các lễ hiến sinh mới được bắt đầu để cảm ơn Thần mặt
trời ban cho sự sống...
Rồi
khi lang thang đâu đó trong làng du khách sẽ nhận ra vết tích những cây
Pơ Lang, cây nêu còn sót lại sau những lễ hiến tế cúng thần linh, cầu
mùa, cầu bình an của từng gia đình hay cộng đồng như đưa ta lạc vào thế
giới của những lễ hội "lắm lời" và những cầu khấn, cữ kiêng của một thưở
hồng hoang hơn là một tín ngưỡng...
Du khách có dễ nhận ra các cây nêu - vết tích sau một lễ hiến sinh của người J'rai.
Đến
đây du khách sẽ cảm thấy như mình cũng đang được sống trong không khí
lễ hội với rộn rã của tiếng cồng, cái chiêng và những điệu xoang uyển
chuyển, vang vọng cả núi rừng cùng với các nghi thức lễ hội đầy chất tâm
linh...
Và trên đỉnh mái nhà Rông luôn được trang trí những hình tượng cách điệu đặc trưng của người J’rai như: hoa dã quỳ, rau
dớn, mặt trời, sừng trâu. Đặc biệt là cảnh sinh hoạt của người dân như
giã gạo, săn bắt thú, uống rượu cần. Và bên trong nhà rông là hình ảnh
của đầu trâu và xương hàm được treo lên mái nhà như là một kỷ niệm, một
chiến tích và để thông báo với dân làng gần xa là làng đã làm lễ tạ ơn Yàng... Cũng như luôn gợi nhớ, nhắc nhở thế hệ trẻ không quên lễ hội truyền thống của dân tộc mình…
Xương đầu và răng hàm treo trên mái nhà Rông đã để lại ấn tượng sâu sắc trong lòng du khách.
Đặc
biệt đi về phía Tây của làng người J'rai, du khách sẽ bắt gặp quần thể
kiến trúc nhà mồ mang ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Các hình ảnh điêu khắc
mang hình ảnh thân thuộc hàng ngày như cối giã gạo, khố váy, con vật và
những tinh tú như trăng, sao... được dựng xung quanh nhà mồ là hình ảnh
sinh động về thế giới con người. Thông qua hình tượng của nhà mồ, qua
các hình trang trí, những người sống như muốn thể hiện để rồi trao cho
người chết cả cuộc sống tốt đẹp nhất mà mình đang có.
Rồi
nhìn các tượng gỗ được khắc họa dù chỉ vài nét đơn giản nhưng ở đó toát
lên tâm tư tình cảm của con người: tượng trầm tư, luôn ngồi ôm mặt như
đang suy nghĩ về vòng đời của con một kiếp người hay đang khóc than cho
một số phận của người sống lẫn người chết nay phải lìa xa...
Tượng người ngồi ôm mặt là mẫu tượng hay được người J'rai dựng ở nhà mồ trong ngày làm lễ bỏ mả.
Ngoài
lớp tượng người ngồi ôm mặt còn có những lớp tượng khác đầy ngẫu hứng.
Do giữ được lâu nên những tượng cũ, tượng mới cứ đan xen với nhau để tạo
một rừng tượng mồ đầy bí ẩn và huyền ảo. Nơi đây, tuyệt nhiên không có
hình ảnh gợi về cái chết, ma quỷ, thần linh mà tất cả đều là hình ảnh
tái sinh về cuộc sống như: tượng người phụ nữ mang thai và ngay bên cạnh
đấy là là những cây chuối được trồng từ lúc chôn người chết khi đang
mang thai vì người J'rai tin rằng khi thấy cây chuối bắt đầu trổ bông
cũng là lúc người phụ nữ ở làng ma đang sinh hạ em bé.
Những
mảnh vỏ bầu dùng để xua đuổi những điều xấu và xương hàm của bò, trâu
và rất nhiều đuôi heo được treo nơi nhà mồ sau lễ bỏ mả của người J'rai.
Điều
làm du khách ngạc nhiên nữa là hình ảnh những mảnh vỏ bầu dùng để xua
đuổi những linh hồn xấu đi theo ngăn cản không cho linh hồn người chết
(biểu tượng một hình người đang ngồi trên lưng con trâu) về với tổ tiên
ông bà hay rất nhiều xương đầu, răng hàm, đuôi của các con vật hiến tế
được treo trên cây cột chính của nhà mồ sau khi làm lễ bỏ mảlà minh
chứng người thân đã làm tròn lời hứa với những người đã khuất.
Thế
giới ở đây thật huyền bí với những lễ thức, quan niệm về cuộc sống, cái
chết; sự lý giải những sự vật hiện tượng xung quanh họ nhuốm màu sắc
tâm linh. Những lễ cúng, cầu khấn, hiến tế cho thần linh để đổi lấy sự
yên ổn, no ấm cho cộng đồng. Bằng những phong tục tập quán truyền đời đã
tạo nên một sắc thái văn hóa nơi đây.
Những
câu chuyện được nghe và những hình ảnh được tận mắt chứng kiến hôm nay
làm cho du khách có cảm tưởng như mình đang lạc vào một thế giới khác
“thế giới của người xưa”.
Bài và ảnh: Tường Lam (kontum.gov.vn )- ST sưu tầm