Các
nhà đầu tư thế giới thường nghĩ về Việt Nam như một quốc gia trẻ trung,
đang lên và chứa nhiều tiềm năng nhất trong số các thị trường mới nổi.
Họ ấn tượng với con số tăng trưởng về dân số, về sự kiện là 58% người VN
dưới tuổi 25, và theo nhãn quan của người Âu Mỹ, đây là phân khúc sáng
tạo và cầu tiến nhất của bất cứ xã hội nào. Họ tìm đến VN mong những đột
phá kỳ diệu và một vận hành năng động kiểu thung lũng Silicon (trung
tâm IT của Mỹ ở phía nam San Francisco). Sau vài năm tung tiền mua tiềm
năng và cơ hội, họ thường thất vọng và âm thầm bỏ đi. Tại sao?
Những giả thuyết ngây thơ
Họ đã không lầm về những số liệu tạo nên
hình ảnh đó. Tuy nhiên, sự phân tích và biện giải về logic của họ vướng
phải vài giả thuyết và tiền đề không chính xác. Một người có số tuổi
còn trẻ không có nghĩa là sự suy nghĩ và vận hành của người đó cũng phải
trẻ trung như số tuổi, nhất là khi họ lớn lên trong một xã hội khép
kín, ít tiếp xúc với thế giới.
Tôi còn nhớ một đai gia IT nổi tiếng
cũng đã từng kết luân trong một buổi hội thảo về kinh tế là số người sử
dụng điện thoại di động ở VN đã tăng trưởng ấn tượng 36% mỗi năm trong 5
năm qua và lên đến 68 triệu người hay khoảng 80% dân số. Kết luận của
anh chuyên gia trẻ này là tương lai về công nghệ thông tin của VN phải
sáng ngời và sẽ vượt trội các nước như Trung Quốc, Ấn Độ, Philippines…
Đây là những kết luận ngây thơ về thực
tại của xã hội. Một người trẻ suốt ngày la cà quán cà phê hay quán nhậu
sẽ không đóng góp gì về sáng tạo hay năng động; cũng như vài ba anh chị
nông dân với điện thoai cầm tay không thay đổi gì về cuộc diện của nông
thôn ngày nay (nông dân vẫn chiếm đến 64% của dân số xứ này).
Tôi thích câu nói (không biết của ai): Tất
cả bắt đầu bằng suy nghĩ (tư duy). Suy nghĩ tạo nên hành động, hành
động liên tục biến thành thói quen và thói quen tạo nên định mệnh. Định mệnh của cá nhân phát sinh từ tư duy cá nhân, định mệnh tập thể đúc kết bởi suy nghĩ của tập thể.
Tư duy, thói quen và định mệnh
Quên đi góc nhìn cá nhân, hãy tự suy
nghĩ về tư duy thời thượng của xã hội này và từ đó, ta có thể nhận thức
được những hành xử và thói quen của người dân VN. Bắt đầu từ tầng cấp
lãnh đạo về kinh tế, giáo dục và xã hội đến lớp người dân kém may mắn
đang bị cơn lũ của thời thế cuốn trôi; tôi không nghĩ là một ai có thể
lạc quan và thỏa mãn với sự khám phá.
Những thói quen xấu về chụp giựt, tham
lam, mánh mung, dối trá, liều lĩnh, sĩ diện… vẫn nhiều gấp chục lần các
hành xử đạo đức, cẩn trọng, trách nhiệm, danh dự và hy sinh. Dĩ nhiên,
đây là một nhận định chủ quan, sau một lục lọi rất phiến diện trên báo
chí, truyền hình và diễn đàn Internet. Nhưng tôi nghĩ là rất nhiều người
VN sẽ đồng ý với nhận định này.
Tôi nghĩ lý do chính yếu của những thói
quen tệ hại này là bắt nguồn từ một tư duy già cỗi, nông cạn và nhiều
mặc cảm. Tôi có cảm giác là ngay cả những bạn trẻ doanh nhân và sinh
viên mà tôi thường tiếp xúc vẫn còn sống trong một thời đại cách đây 100
năm, dưới thời Pháp thuộc. Thực tình, nhiều bậc trí giả đã lo ngại là
so với thời cũ, chúng ta đã đi thụt lùi về đạo đức xã hội và hành xử văn
minh.
Tôi thường khuyên các bạn trẻ hãy đọc
lại những tiểu thuyết của thời Pháp thuộc trước 1945. Họ sẽ thấy đời
sống và các vấn nạn của một nông dân trong truyện của Sơn Nam vẫn không
khác gì mấy so với một nông dân qua lời kể của Nguyễn Ngọc Tư. Bâng
khuâng và thách thức của những gia đình trung lưu qua các câu chuyên của
Khái Hưng rất gần gũi với những mẫu chuyện ngắn của nhiều tác giả trẻ
hiện nay. Ngay cả những tên trọc phú, cơ hội và láu lỉnh trong tiểu
thuyết của Vũ Trọng Phụng cũng mang đậm nét hình ảnh của những Xuân Tóc
Đỏ ngày nay trong xã hội.
Ôm lấy quá khứ ở thế kỷ 21
Tóm lại, tôi có cảm tưởng chúng ta vẫn
sống và vẫn tranh đấu, suy nghĩ trong môi trường cả 100 năm trước. Những
mặc cảm thua kém với các ông chủ da trắng vẫn ám ảnh các bạn trẻ ngày
nay. Chúng ta vẫn bàn cãi về những triết thuyết mà phần lớn nhân loại đã
bỏ vào sọt rác. Trong lãnh vực kinh doanh, phần lớn các doanh nhân vẫn
cho rằng bất động sản và khoáng sản là căn bản của mọi tài sản. Sản xuất
gia công và chế biến nông sản vẫn chiếm một tỷ trọng rất lớn trong kim
ngạch xuất khẩu. Một doanh nhân Trung Quốc đã mỉa mai với tôi khi đến
thăm một khu công nghiệp của VN, “Họ đang cố học và làm những gì chúng
tôi đang muốn quên”.
Tôi đang ở tuổi 66. May mắn cho tôi, nền
kinh tế toàn cầu đã thay đổi khác hẳn thời Pháp thuộc. Tôi không cần
phải dùng tay chân để lao động, cạnh tranh với tuổi trẻ. Kinh doanh bây
giờ đòi hỏi một sáng tạo chỉ đến từ trí tuệ và tư duy đổi mới. Thân thể
tôi dù bị hao mòn (xương khớp lỏng lẻo, tai mắt nhấp nhem..). nhưng trí
óc tôi và tinh thần vẫn trẻ hơn bao giờ hết. Thêm vào đó, nó không bị
phân tâm bởi những hóc môn (hormones) về đàn bà hay những thứ lăng nhăng
khác như các bạn trẻ. Do đó, hiệu năng và công suất của sự suy nghĩ trở
nên bén nhậy hơn.
Người Mỹ có câu, “Những con chó già
không bao giờ thay đổi” (old dogs never change). Do đó, tôi thường không
thích trò chuyện với những người trên 40, nhất là những đại trí giả.
Nhưng tôi thất vọng vô cùng khi về lại VN và gặp toàn những ông cụ non
mới trên 20 tuổi đời: Nhút nhát, cầu an, thụ động, chỉ biết ăn nhậu, và
đua đòi theo thời thế. Họ sống như các ông già đã về hưu, họ nói năng
như một con vẹt, lập đi lập lại những giáo điều, khẩu hiệu đã hiện diện
hơn trăm năm. Họ làm việc như một con ngựa bị bịt kín đôi mắt để chỉ
nhìn thấy con đường một chiều trước mắt.
Nhiều người đỗ lỗi cho những thế hệ
trứơc và văn hóa gia đình đã kềm kẹp và làm cho thế hệ trẻ này hay ỷ lại
và hư hỏng. Cha mẹ vẫn giữ thói quen sắp đặt và quyết định cho các con
đã trưởng thành (ngay khi chúng vào tuổi 30, 40..) về những cuộc hôn
nhân, công việc làm, ngay cả nhà cửa và cách sinh họat. Hậu quả là một
thế hệ đáng lẽ phải tự lập và lo tạo tương lai cho mình theo ý thích lại
cuối đầu nghe và làm theo những tư duy đã lỗi thời và tụt hậu.
Trong khi thế giới đang hồi sinh với thế
hệ trẻ tự tin tràn đầy năng lực cho những thử thách của thế kỷ 21, thì
người trẻ VN đang lần mò trong bóng tối của quá khứ, với sự khuyền khích
của các nhóm muốn giữ quyền lực và bổng lộc. Tôi tự hỏi, sao quê hương
mình … già nua nhanh như vậy? Những nhiệt huyết đam mê của tuổi thanh
niên bây giờ chỉ dành cho những trận đá bóng của Châu Âu? Tôi nhìn vào
những nghèo khó của dân mình so với láng giềng chỉ là một tình trạng tạm
thời. Nhưng tôi lo cho cái tư duy già cỗi của tuổi trẻ sẽ giữ chân VN
thêm nhiều thập niên nữa. Cái bẫy thu nhập trung bình to lớn và khó khăn
hơn mọi ước tính.
*****
